بنابر آیات و روایات چه افرادی می‌توانند شفاعت کنند؟

از نظر قرآن و روایات اسلامی حق شفاعت درباره گروه‌ها، افراد، مکان‌ها، قرآن و ... فراوان به چشم می‌خورد که به مجموع آن‌ها به اختصار اشاره می‌شود:

یکم. خدای تبارک و تعالی؛ ( و آخر من یشفع هو أرحم الرّاحمین).[1]

دوم. رسول گرامی اسلام(ص) و امامان معصوم(ع)؛ خداوند درباره شفاعت پیامبر می‌فرماید: ( وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ  فَتَرْضَی‌؛[2] و به زودی پروردگارت (چیزی) به تو عطا کند که خشنود شوی)، (عَسَی‌ أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَّحْمُوداً؛[3] باشد که پروردگارت تو را به مقامی محمود و پسندیده برانگیزد). پیامبر(ص) نیز فرمود: ( ادَّخَرتُ شَفاعَتِی لِأهلِ الکَبائرِ مِن اُمَّتِی).[4] شفاعت پیامبر(ص) را شفاعت کبرا می‌نامند.

سوم. قرآن مجید؛ پیامبر(ص) فرمود: (... اِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمُ الفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرآنِ فَانَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّق؛[5] هر گاه آشوب‌ها چون شب تار شما را فرا گرفت به قرآن تمسّک جویید، زیرا قرآن شفیعی است که شفاعتش پذیرفته است. گزارش بدی‌ها را می‌دهد و گفته او تصدیق می‌شود.)

چهارم. پیامبران الهی(ع)؛ ظاهر بعضی آیات این است که انبیای الهی گاه در صدد درخواست مغفرت برای تبه‌کاران خاص بوده‌اند و چنین درخواستی امضاء شده است.

پنجم. فرشتگان؛ که شفاعتشان چیزی جز استغفار آنان نیست.

ششم. اطاعت از فرمان خدا؛ ( فَاجعَلُوا طَاعَةَ الله... وَ شَفِیعاً لِدَرَکِ طَلِبَتِکُم؛[6] برای رسیدن به خواسته‌های مشروع خود، پیروی و اطاعت خدا را شفیع خود قرار دهید.)

هفتم. توبه و بازگشت به خدا؛ مؤثرترین شفیع در دنیا توبه است، زیرا نفوذ شفاعتِ شفیعانی چون انبیاء و فرشتگان، تنها در غیر شرک و کفر و نفاق است و فقط شامل موحّدان و مسلمانانِ آلوده به گناه می‌شود. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:( إِنَّ اللَّهَ لَا یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ مَا دُونَ ذَ لِکَ لِمَن یَشَآءُ؛[7] بی گمان خداوند این را که بدو شرک ورزند، نمی‌آمرزد و گناه پایین‌تر از آن را برای هر کس که بخواهد می‌بخشاید.) و نیز می‌فرماید: ( اِسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَن یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ؛[8] برای منافقان استغفار کنی یا استغفار نکنی، (یکسان است.) اگر هفتاد بار برایشان آمرزش بخواهی، خداوند هرگز آنان را نخواهد بخشید.) راز بی فایده بودن استغفارِ دیگران برای آنان نیز این است که آنها به خدا و رسولش کافر شدند و خدا کافران و فاسقان را به مقصد نمی‌رساند:( ذَ لِکَ بِأَنَّهُمْ کَفَرُواْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَسِقِینَ ‌)[9]. در حالی که اگر آنها توبه کنند و دست از شرک و نفاق خود بردارند، نجات می‌یابند.

از این رو امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید:(لَا شَفیعَ أنجَحُ مِنَ التَّوبة)[10] و قرآن نیز به طور عام می‌گوید: ( قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُواْ عَلَی‌ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ‌؛[11] بگو: ای بندگان من که بر نفس خویش اسراف (و ستم) کرده‌‌اید! از رحمت خداوند مأیوس نشوید، همانا خداوند همه‌‌ی گناهان را می‌‌بخشد، زیرا که او بسیار آمرزنده و مهربان است.) و از مسلّمات فقه ما این است که ( الاسلامُ یَجُبُّ مَا قَبلَهُ).[12]
البته نقطه امتیاز شفیعانی چون پیامبران و فرشتگان نسبت به توبه این است که شفاعت آنان در قیامت نیز مؤثر است، در حالی که توبه، به دنیا اختصاص دارد.

هشتم. مؤمنان و پارسایان؛ برخی آیات نشان می‌دهد که مؤمنان نیز جزو شفیعان‌اند.

نهم. شهیدان راه خدا. دهم. دانشمندان و دین پژوهان. یازدهم. دانش پژوهان دین و قرآن. دوازدهم. خویشاوندان(رحم، حمیم). سیزدهم. همسایگان. چهاردهم. امانت داران. پانزدهم. روزه. شانزدهم. درود بر محمّد و آل او(ع). هفدهم. اطفال سقط شده. هجدهم. کاملان در راستگویی(صدّیقان). نوزدهم. پیکارگران با زبان، قلم و شمشیر و ... .*
 

[1]. علم الیقین، ج2، ص1325.
[2]. ضحی(93) آیه 5.
[3]. إسراء(17) آیه 79.
[4]. بحارالانوار، ج8، ص30.
[5]. وسائل الشیعه، ج6، ص169.
[6]. نهج البلاغه، خطبه198.
[7]. نساء(4) آیات 48 و 116.
[8]. توبه(9) آیه 80.
[9]. همان
[10]. نهج البلاغه، حکمت 371.
[11]. زمر(39) آیه 53.
[12]. بحارالانوار، ج81، ص316؛ مستدرک الوسائل، ج7، ص449.
  *    نسیم اندیشه (پرسش و پاسخ‌ها از آیه الله جوادی آملی)، دفتر دوم، ص 83-86.