اوصاف بهشت و جهنم در قرآن و روایات بیان شده است، ولی درک کامل نعمت های بهشت یا عذاب های دوزخ برای ما که در این جهان زندگی می کنیم، نشدنی است، زیرا شناختی که از ملایمات و ناملایمات داریم، در حدود نعمت ها و نقمت هایی است که در ایام عمر خود با آن ها رو برو شده و تجربه کرده ایم. و چیزهایی که به تجربه ما در نیامده، برایمان قابل درک نیز نیست.
همانطور که اگر کسی تاکنون حلوا نخورده باشد، با توصیف کردن آن، نمی تواند درک صحیحی از مزه آن پیدا کند. بلکه با توصیف ها، (در صورتی که تجربه مشابه را داشته باشد) تا حدودی می تواند دریابد که حلوا چیست. و هر چقدر که تجربه های قبلی او، با حقیقت حلوا فاصله داشته باشد، درک مزه واقعی حلوا، از دسترس او دروتر خواهد بود.
و با این بیان، فاصله بسیار نعمت ها یا عذاب های اخروی، از لذت ها و ناملایمات دنیا، نشان می دهد که درک ما از حقیقت آن نعمت ها یا عذاب ها ضعیف خواهد بود و تنها دورنمایی به دست می آوریم.
خدای متعال در مجهول بودن حقیقت نعمت بهشتی می فرماید:
(فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّآ أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَآءً بِمَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ؛[ سجده/17] هیچ کس نمی داند چه پاداش مهمّی که مایه ی روشنی چشم‌هاست برای آنان نهفته است، این پاداش کارهایی است که انجام می دادند.)
در تفاسیر شیعی و سنی ذیل این آیه حدیثی از رسول گرامی اسلام(ص) بدین مضمون نقل شده: "خداوند فرموده: برای پاداش بندگان شایسته و درستکارم، نعمت هایی آماده کرده ام که نه چشمی آن ها را دیده و نه گوش شنیده و نه بر قلب بشری خطور کرده است".[1]
یا در آیه ذیل اشاره ای سربسته به بعضی از نعمت های بهشت می کند که با این توصیف کلی نمی توانیم درک شفافی از این نعمت داشته باشیم:
(یُطَافُ عَلَیْهِم بِصِحَافٍ مِّن ذَهَبٍ وَ أَکْوَابٍ وَ فِیهَا مَا تَشْتَهِیهِ الْأَنفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَأَنتُمْ فِیهَا خَالِدُونَ؛[ زخرف/71] ظرف‌ها و جام‌هایی از طلا بر آنان چرخانده می شود و آنچه را که نفس میل داشته باشد و چشم (از دیدنش) لذّت ببرد در بهشت موجود است و شما در آنجا جاودانه هستید.)
در واقع باید بگوییم که " حلوای طنطنانی تا نخوری ندانی" اما با این حال، اوصاف این نعمت ها، چنان برایمان جذاب است که هیچ کس بی رغبت به بهشت نیست.
و از سویی نیز درک حقیقت جهنم در دنیا برایمان دست نیافتنی است. عذاب و سختی جهنم انتهایی ندارد. و چون در آن جا مرگ وجود ندارد که خط پایان رنج به شما رود:
(یَتَجَرَّعُهُ وَ لا یَکادُ یُسیغُهُ وَ یَأْتیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلیظٌ؛[ابراهیم/17] بزحمت جرعه جرعه آن را سر می کشد و هرگز حاضر نیست به میل خود آن را بیاشامد و مرگ از هر جا به سراغ او می آید ولی با این همه نمی میرد! و بدنبال آن، عذاب شدیدی است!)
و ما اصلا نمی توانیم تصور صحیحی از آتش جهنم داشته باشیم. چون آتشی که تاکنون دیده ایم، هفتاد مرتبه از آتش جهنم سبک تر است و در بعضی خصوصیات اصلا قابل قیاس با آتش دنیا نیست:
جبرئیل درباره آتش جهنم به پیامبر (ص) می فرماید: آتش جهنم است که خدای قهار امر نمود باو بدمند پس دمیدند مدت هزار سال تا سرخ شد، بار دیگر هزار سال بر آن دمیدند تا سفید شد، باز هزار سال دیگر دمیدند تا سیاه گردید و الحال آتش جهنم سیاه و تاریک است یا رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم اگر یک سلسله زنجیرهای آتشین آن که هفتاد ذرع طول آنست بر بلندترین کوههای دنیا بگذارند هر آینه از حرارتش کوه آب شود، و اگر قطره‌ئی از آبهای زقوم و ضریع جهنم بر آبهای دنیا ریخته شود هر آینه تمامی مردم و حیوانات از تعفن آن بمیرند.[2]
حال ما چگونه می توانیم تصور کاملی از چنین عذابی داشته باشیم؟
بنابراین ما تنها به دورنمایی از نعمت های بهشت و عذاب های جهنم دست می یابیم که آن هم به اندازه تجربیاتمان از لذت و رنج است در حالی که فاصله بسیار بین لذت و رنج دنیا، با لذت و رنج آخرت وجود دارد. با این تصویر بهشت در ایات و روایات آنچنان دل انگیز هست که همه را مشتاق آن کند و عذاب جهنم چنان دردناک هست که هر کس آن را جدی بداند، برایش حذرهای بسیار خواهد داشت.
[1]. تفسیر مجمع البیان، ح 7 و 8، ص 331؛ تفسیر درالمنثور، ج 5، ص 276.
[2]. إرشاد القلوب إلی الصواب ج1، ص 106.
