اگر بخواهیم به نتیجه‌ای درست در مورد شفاعت از دیدگاه قرآن کریم برسیم، باید مجموع آیات مربوط به آن را بررسی کنیم. استناد به بعضی آیات و نادیده گرفتن برخی دیگر، منجر به فهم نادرست و برداشت غیرقابل اعتماد است.
به عنوان مثال آیا درست است با استناد به آیه (اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها)؛ (خداست که جان‌ها را هنگام مرگشان می‌گیرد): زمر (39)، آیه 42. نقش ملک الموت (عزرائیل) را در قبض ارواح منکر شویم و آیه (قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ)؛ (بگو: فرشته مرگ که بر شما گماشته شده، جان شما را می‌گیرد): سجده (32)، آیه 11. را فراموش کنیم؟
مجموع آیات قرآن در زمینه شفاعت - به معنای واسطه شدن در رسیدن فیض الهی به مخلوقات - سه دسته است.
آیات شفاعت:
دسته اوّل: آیاتی که شفاعت را فقط از آنِ خدا دانسته است: (قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً)؛ زمر (39)، آیه 44. (بگو تمام شفاعت یکسره برای خدا است).
دسته دوّم: آیاتی که به کلی شفاعت را نفی می‌کند: (یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ)؛ بقره (2)، آیه 254. .
دسته سوّم: آیاتی که شفاعت غیر خدا را، مشروط به اذن خدا می‌داند: (یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلاً)؛ طه (20)، آیه 109. (در آن روز شفاعت کسی سود نمی‌بخشد، مگر آن کس که خدای رحمان به او اذن ذهد و سخن او را بپسندد).
1
شفاعت و توحید افعالی
اگر مجموع این آیات با هم در نظر گرفته شود، مفاد آن اثبات شفاعت و تبیین آن، بر اساس (توحید افعالی) است.
بنابر توحید افعالی، جهان هستی - با نظام علّت و معلولی‌اش - اثر و فعل خداوند و قائم به اراده و قدرت او است. همچنان که اصل وجود و هستی علّت‌ها و اسباب از خدا است؛ هرگونه سبب بودن و تأثیرگذاری‌شان نیز از او است. در حقیقت، علت‌های مادی و معنوی، واسطه‌های فیض الهی‌اند و فاعلیت آنها، در طول فاعلیت خداوند است. بر این اساس قبض روح، کار ملک الموت است؛ اما در عین حال او واسطه است و بدون اراده و قدرت الهی کاری انجام نمی‌دهد و کار او به (اللَّه) نسبت داده می‌شود.
آیات مربوط به شفاعت نیز، بیانگر سه نتیجه به دست آمده از توحید افعالی است:
دسته اوّل، بیانگر این است که شفاعت یکسره و به تمامی متعلق به خدا است؛ چون شفاعت‌کننده‌ای بدون اراده و مشیت خداوند، قدرت بر هیچ تأثیری ندارد.
دسته دوم - به قرینه آیات دسته اول و سوم - نفی شفاعت به غیر اذن خداوند و به صورت استقلالی است. مفاد آیات، این است که اسباب و وسایط با قطع نظر از اراده و مشیت الهی، هیچ گونه تأثیری ندارند.
دسته سوم، اثبات‌کننده شفاعت برای غیر خدا و تأثیر گذاری آنان به اذن و اراده و مشیت خداوند است. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 2/500014)
