قرآن کتابی است با زبان عرفی و در اوج فصاحت و بلاغت و رسایی معنا؛ از این رو عرب زبانان عصر نزول، بسیاری از معارف قرآن را بدون مراجعه به تفسیر، درک می کردند.
اما به دلایلی، جهت فهم صحیح آیات قرآن نیاز به آگاهی های بیشتر و مراجعه به تفسیرهای معتبر داریم:
1. قرآن در کنار حادثه ها بود و به وقایعی که در طول 23 سال رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اتفاق می افتاد، نظر داشت. عرب های معاصر پیامبر صلی الله علیه و آله آن حوادث را درک کرده بودند، اما نسل های بعد از آن صحنه ها دور شدند. لذا آگاهی به شرایط نزول آیات در فهم بهتر کمک می کند.
2. قرآن با توجه به مخاطبان اولیه خود، از مثال ها و اصطلاحات منطقه ای بهره جسته است؛ اگر چه پیام های آن فرامنطقه ای است. آگاهی از این قالب ها در فهم بهتر پیام ها بسیار کارگشا است.
3. برخی از عبارات قرآنی، مربوط به ادیان آسمانی گذشته است؛ لذا آشنایی با اعتقادات آنان و محتوای کتاب ها و منابع آنان بایسته است.
روشن است به دلیل ناآگاهی از موارد فوق، پرده هایی از ابهام، بر عبارات قرآن عارض می شود. مفسران این پرده ها را کنار می زنند، تا مراد خداوند به طور شفاف استخراج و کشف شود. در واقع آنان کار فهم آیات را بر ما ساده و آسان می کنند.
گاهی جهت فهم مراد آیات قرآن، علاوه بر تفسیر به دانش های دیگری همچون تأویل و تطبیق نیز نیازمندیم.
گفتنی است معنای (هدایت بودن قرآن) آن نیست که بدون دانستن زبان آن و رسیدن به سرچشمه های قرآنی، بتوانیم از هدایت آن بهره گیریم. همان طور که استفاده از آب که مایه حیات است، گاه نیازمند حفر چاه و کنار زدن لایه های خاک و سنگ از روی آن است.
بنا بر آنچه گفته شد؛ بهره مندی از معارف قرآن تا حدودی برای همگان ممکن است؛ امّا برای فهم قرآن به عنوان منبع اساسی معرفت دینی باید ابزارهای خاص آن را بیابیم و حدود استفاده از آنها و میزان تأثیر و اعتبار آنها را بدانیم. مهم ترین این ابزارها عبارت است از:
1. ادبیات و قواعد زبان شناختی
برای درک سخن هر گوینده و نقطه آغاز تفاهم، آگاهی از قواعد اولیه مربوط به زبان و لغت او ضروری است؛ از این رو باید اطلاعاتی کافی و عمیق از ادبیات این زبان، داشت. در ادبیات نیز فهم معناشناسی واژه ها، آشنایی با علم صرف و علم نحو که جایگاه ترکیبی کلمات را در ساختار جملات مشخص می سازد و اطلاع از علم معانی و بیان و بدیع که در زیباسازی کلام حاوی قواعد مهمّی است بایسته است.
2. آشنا بودن به مضمون و سیاق خود قرآن
در قرآن قرینه هایی هست که بعضی پیوسته و برخی ناپیوسته است و برای فهم مقصود هر گوینده، مناسب ترین شیوه آن است که سخنان او را در کنار هم و مرتبط با هم بنگریم و این شیوه در ارزیابی و نتیجه گیری مفید است.
3. سنت معصوم علیه السلام
از جمله شئون پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام، تبیین مقاصد کتاب الهی است: (وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ).[1]
علامه طباطبایی می نویسد: (این آیه مبارکه، دلیل بر حجّیت سخن پیامبر اکرم در شرح آیات قرآن کریم است).[2] سنّت و سخن معصوم علیه السلام در تفسیر و تبیین قرآن و تعلیم شیوه تفسیر به مردم و تبیین تأویل و تعلیم راهیابی به بطون قرآن، نقش اساسی دارد.
4. عقل و تفکر خلاق
مفسّر و بهره گیرنده از قرآن، باید عقل فعّال و تفکّر خلاق داشته باشد تا بتواند با استفاده از این ابزار به طور صحیح و دقیق، معارف دینی را از آیات قرآنی استخراج کند.
5. جامع نگری
گفتنی است دین مجموعه عقاید و آموزه هایی است که باید با هم سازگار باشد؛ ازاین رو در برداشت از قرآن، باید هر مفهوم قرآنی، در مجموعه آموزه های دینی که از منابع اصلی به دست آمده نگریسته شود. فهم عمیق معانی قرآن، نیاز به تلاش علمی بسیار دارد؛ از این رو مفسرانی موفق بوده اند که کوله باری از پیشینه علمی و تحقیقی بر دوش آنان بوده است.[3]
پی نوشت ها
__________________
[1]. نحل 16، آیه 44.
[2]. المیزان، ج 12، ص 261.
[3]. برای آگاهی بیشتر در این زمینه به کتاب های علوم قرآنی مراجعه شود؛ از جمله:
الف. دزفولی، کمال، شناخت قرآن؛
ب. بهشتی، محمدحسین، روش برداشت از قرآن؛
ج. سعیدی روشن، محمدباقر، علوم قرآنی.
