(ترس از مرگ)، علت های گوناگون دارد. در یک نگاه کلی می توان انسان ها را از این جهت به سه گروه ناقصان، متوسّطان و کاملان تقسیم کرد.
دلیل وحشت از مرگ در انسان های ناقص، این است که انسان به حکم فطرت خود، حب به بقا و میل به جاودانگی دارد و از فنا، زوال و نیستی متنفر است و از آنجا که مرگ را نیستی می پندارد، از مرگ تنفر دارد.
خداوند متعال، عقیده این گروه از انسان ها را چنین بیان می کند: (إِنْ هِیَ إِلاّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ)[1]؛ (جز این زندگانی دنیای ما چیزی نیست، می میریم و زندگی می کنیم و دیگر برانگیخته نخواهیم شد).
متوسطان که ایمانشان به عالم آخرت کامل نیست به دلیل غفلت از حیات اخروی و توجّه به امور دنیوی و تلاش در آبادانی آنها، از مرگ می ترسند. امام صادق علیه السلاممی فرماید: (روزی مردی به سوی ابوذر آمد و پرسید: چرا ما از مرگ کراهت داریم؟ ابوذر در پاسخ گفت: به دلیل آنکه شما دنیا را آباد کردید و آخرت را خراب؛ پس می ترسید که از آبادانی به سوی خرابی انتقال یابید)[2].
ریشه این غفلت، پیروی از خواسته های نفسانی، مخالفت با حضرت حق یا آرزوهای دراز است. امیرمؤمنان علیه السلام در کلام گران سنگی می فرماید: (... آیا کسی نیست که از گناه توبه کند، پیش از آنکه مرگش فرا رسد؟... شما را فرموده اند که بار بربندید و توشه برگیرید. من بر شما از دو چیز بیشتر می ترسم: به دنبال هوای نفس رفتن و آرزوی دراز در سر پروریدن).[3]
اُستُن این عالم ای جان غفلت است / هوشیاری این جهان را آفت است
هوشیاری زان جهان است و چوآن / غالب آید پست گردد این جهان[4]
این متوسطان و غافلان، به حدی از مرگ غافل اند که به تعبیر حضرت علی علیه السلام (گویا مرگ را در دنیا، برای غیر ما نوشته و حق را بر عهده جز ما هشته اند و گویی آنچه از مردگان می بینیم، مسافران اند که به زودی نزد ما باز می آیند و آنان را در گورهایشان جای می دهیم و میراثشان را می خوریم! پنداری ما پس از آنان، جاودان به سر می بریم!)[5]
اما گروه سوم، انسان های کامل و مؤمنان وارسته اند و ترسشان، مثبت و ارزشی است. در حقیقت آنان از عظمت خداوند متعال می ترسند. هراس آنان همانند وحشت وابستگان به دنیای مادی و دل دادگان به تعلّقات آن نیست. حضرت حق در قلب اولیای الهی، تجلّی کرده و موجب هیبت آمیخته به شوق شده است. بنابراین تجلّی الهی و عظمت ادراک و شهودشان، آنان را به هیبت و خوف مبتلا کرده است. درست مانند زمانی که عاشق دل داده، پس از سال ها دوری و رنج، اجازه ملاقات با معشوق را پیدا می کند؛ تمام وجود او آکنده از ترس و اضطراب است که نکند پس از سال ها هجران، عملی از او سر بزند و او از دیدار محبوب خود محروم شود.
دل عاشقان خداوند متعال، در هنگام ملاقات با حضرت حق که با مرگ سرفصلی از آن آغاز می شود می تپد و وحشتناک و ترسناک می شود؛ ولی این خوف غیر از ترس های معمولی است.[6]
هراس انسان های آن سویی، از طول سفر، توشه کم و بزرگی و عظمت مقصد است.[7] ایشان، به تبع قرآن کریم، مرگ را چون زندگی، امتحان بزرگ الهی می دانند[8] و می ترسند که از این آزمون، سربلند بیرون نیایند و به حقیقت آزمون انسان های کامل، بسیار سخت است که حتی درک آن نیز برای ما مشکل می نماید.
هیچ مرده نیست پرحسرت زمرگ / حسرتش آن است کش کم بود برگ
ورنه از چاهی به صحرا اوفتاد / در میان دولت و عیش و گشاد
زین مقام ماتم و تنگین مُناخ / نقل افتادش به صحرای فراخ
مقعد صدقی نه ایوان دروغ / باده خاصی نه مستیی زدوغ
مقعد صدق و جلیسش حق شده / رسته زین آب و گل آتشکده
ورنکردی زندگانیی منیر / یک دو دم ماندست مردانه بمیر[9]
با این توضیحات اجمالی و مختصر، روشن می شود که هر ترس و وحشتی از مرگ، بد و منفی و هر خوفی از آن هم خوب و مثبت نیست. اگر ترس از مرگ، بر اثر غفلت و محدودیت نظر باشد، وحشتی منفی و نابخردانه است که باید عامل آن (دنیادوستی) را از بین برد. اما اگر وحشت از مرگ، براساس خوف از عظمت حق تعالی و ترس از چگونگی رویارویی با خداوند باشد، ترسی مثبت و از سر شوق و عشق است.
گفتنی است اگر چه اولیای الهی در برخی حالات، با درک عظمت حق و توجه به سنگینی مسئولیت خویش، از مرگ هراسناک اند؛ اما از سوی دیگر شوق دیدار یار، حالتی برای آنان به وجود می آورد که اعلام می دارند: (علاقه ما به مرگ، از علاقه کودک به پستان مادر بیشتر است).
در پایان، توجه به امور زیر در باور مرگ و یادآوری آن و پند گرفتن از آن، مؤثر و مفید است:
یکم. اندیشه درباره مرگ به ویژه در خلوت و اینکه مرگ تنها پلی است که ما را از خانه عمل، به خانه پاداش و جزا منتقل می سازد. همچنین تفکر در این نکته که انسان برای این دنیای فانی و زندگی زودگذر، آفریده نشده؛ بلکه آفرینش او برای زندگانی ابدی است که مرگ آغاز سفر بدان جا است.
دوّم. زیارت اهل قبور و تماشای قبرهای پوسیده و سنگ متلاشی شده و اندیشه در این مسئله که چه انسان هایی روزگارانی زندگی می کردند و اکنون همگی در این گورستان ها خوابیده اند و هیچ یادی از آنان نیست. جسم آنها اگر چه خاک شده و غذای مورچگان گردیده است؛ اما آنان همگی در محضر پروردگار عالم حاضرند و پاداش رفتار نیک یا کیفر کردار بد خود را می بینند و این سرنوشتی است که دیر یا زود ما نیز بدان خواهیم رسید.
سوّم. شرکت در تشییع جنازه و تدفین اهل ایمان و یادآوری این نکته که روزی ما نیز همانند آن فرد، بر روی دوش آشنایان و بستگان به گور سپرده خواهیم شد. پس کردار، رفتار و گفتار خود را بر اساسی تنظیم کنیم که مرگ ما، موجب آسایش ابدی ما بشود.
چهارم. تلاوت و تدبر در آیاتی که در مورد مرگ و قیامت است (به ویژه نگاه اندیشمندان به آیات عذاب) و مطالعه و تفکر در روایات فراوانی که در این باره وارد شده است.
پنجم. توجه به این نکته که مرگ نیستی و نابودی نیست؛ بلکه دریچه ای برای ورود به عالمی بزرگ تر و گسترده است. مرگ ما را از خانه عمل و امتحان، به خانه ابدی محاسبه و پاداش می برد و هر چه در دنیا کاشته ایم، در قبر ظهور پیدا می کند و برداشت می شود. کسی که در دنیا با ایمان و عمل صالح سپری کرده، قبر او (روضة من ریاض الجنة) است و آن که دنیایش را با بی ایمانی و بدکرداری سپری کرده، قبرش (حفرة من حفر النیران) است. آری قبر همه انسان ها، ظاهری مشابه دارد؛ اما باطن آن متفاوت است: یا بهشت است یا جهنم. آن که دنیا را با ایمان و عمل صالح سپری کرده، هم اکنون در بهشت است و مرگ او را به این سعادت ابدی می رساند. پیک مرگ برای چنین فردی، پیک بشارت و سعادت است. زندگی بهشت مدار او در دنیا، موجب شده که باطنش، بهشت گشته و مرگ او را به بهشت ببرد (قبرش بهشت است). اما آن که با سوء اختیار خود، در دنیا بدکردار بوده، هم اکنون در جهنم است؛ منتها همانند مردم مست و بی هوش، می سوزد و ادراک نمی کند. آن گاه که پیک مرگ آمد، در حقیقت او به هوش می آید و آن گاه جهنمی که خود برای خود، فراهم کرده بود، به چشم جان می بیند و با همه وجود می چشد.[10]
منابع
[1]. مؤمنون 23، آیه 37.
[2]. بحارالانوار، ج 6، ص 137، ح 42.
[3]. نهج البلاغه، خطبه 28، ص 29.
[4]. مثنوی معنوی، دفتر اول، ابیات 2066 2067.
[5]. نهج البلاغه، کلمات قصار 122، ص 382.
[6]. امام خمینی، چهل حدیث، صص 303 307 مرکز نشر فرهنگی رجاء، چاپ اول، تابستان 1368.
[7]. نهج البلاغه، کلمات قصار 77، ص 372.
[8]. ملک 67، آیه 2.
[9]. مثنوی معنوی، دفتر پنجم، ابیات، 1771 1766.
[10]. برای آگاهی بیشتر ر.ک:
الف. عبدالحسین، دستغیب شیرازی، معاد ؛
ب. محمد حسین، حسینی تهرانی، معاد شناسی؛
پ. مرتضی، مطهری، معاد ؛
ت. ناصر، مکارم شیرازی، معاد.
