آیا نماز ما عیناً نماز پیامبر (ص) می باشد؟ در این صورت آیا ایشان در تشهد نمازشان بر خود و آل خود درود می فرستاد؟
پاسخ: با سلام. برای رسیدن به پاسخ به نکات زیر توجه فرمایید:
الف پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم موظف بودند نماز را همان‌گونه که خداوند امر فرموده است، به جای آورند.
ب پیامبرصلی الله علیه وآله و سلم و دیگر مردم در احکام الهی مساوی‌اند.
ج قرآن مجید نیز می‌فرماید: إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیما خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستد ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملًا تسلیم (فرمان او) باشید.
از طرف دیگر پیامبرصلی الله علیه وآله و سلم خود در رأس مؤمنان و اولین ایمان آورندگان است. ازاین‌رو در جای دیگری قرآن مجیدمی‌فرماید:
( آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ ...)؛ پیامبر، به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده است. از آن جایی که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خود مؤمن است و آیه قبلی شامل خود آن حضرت نیز می‌شود که به مؤمنان دستورمی‌دهد به پیامبر صلوات بفرستند، بنابراین پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم موظف به فرستادن صلوات و درود بر خود بودند.
د پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم یک شخصیت حقیقی دارد مانند دیگر مردم و یک شخصیت حقوقی به عنوان فرستاده خدا و دراین موارد جهات و حیثیات متفاوت است؛ یعنی، مقام رسالت و شخصیت حقوقی پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم را همه باید پاس داشته و احترام بگذارند. این مسأله از چنان اهمیتی برخوردار است که شخصیت حقیقی پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم نیز از این وظیفه مستثنا نیست.
در نتیجه:
صورت کلی اقامه نماز میان مسلمانان قطعا بر گرفته از صورت و کیفیتی است که پیامبر اسلام آنرا اجرا می کرده اند و این کیفیت بر اساس قرآن و وحی استوار بوده است.
در مورد صلوات و تشهد نماز نیز این مسئله صادق است. برای درک کیفیت و حکم صلوات و تشهد در نماز باید به قرآن و اقوال علما که بر اساس احدیث و ورایات استوار است رجوع نمود.
قرآن و صلوات
در قرآن کریم، حداقل دو آیه به چشم می خورد که این معنا را به طور صریح بازگو نموده است، و هر دو آیه درسوره احزاب قرار دارد. یکی از آن دو، آیه 43 این سوره است که صلوات و درود خدا و فرشتگانش را برای همه مؤمنان گوشزد می کند و می فرماید:
او کسی است که بر شما درود و رحمت می فرستد و فرشتگان او نیز برای شما تقاضای رحمت می کنند تا شما را ازظلمات (جهل و شرک و گناه) به سوی نور (ایمان و تقوا) رهنمون گردد؛ او نسبت به مؤمنان همواره مهربان بوده است.[1]
دیگری آیه56 این سوره است که علاوه بر صلوات خدا و فرشتگان، به مؤمنان نیز دستور می دهد که بر نبی مکرم اسلام(ص)، صلوات و درود بفرستد:
خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملاً تسلیم (فرمان او) باشید.
قرطبی در شأن نزول این دو آیه به نقل از ابن عباس می گوید: وقتی آیه56 فرو فرستاده شد، مهاجران و انصار گفتند: یا رسول الله! این آیه مخصوص شماست و برای ما هیچ بهره ای ندارد! آن گاه آیه 43 این سوره نازل گشت.[2]
بسیاری ازروایات که درمنابع روایی و تفسیری امامیه و اهل سنت، در کیفیت، فضیلت و آثار صلوات بر رسول خدا(ص) نقل شده، مربوط به تفسیر و تبیین آیه شریفه است؛ گویا پس از نزول این آیه مسلمانان بارها از پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) نحوه و شیوه فرستادن صلوات بر آن حضرت را جویا شده اند و طبیعی است که آن حضرت همانند دهها مسئله دیگر به سؤال کنندگان پاسخ گفته است.
وجوب صلوات و رأی مشهور امامیه:
نظر مشهور امامیه[3] این است که صلوات بر پیامبر(ص) و آل او، در تشهدهای نماز، واجب و ضروری است و در این جهت، مشهورترین فقهای شیعه از گذشته های دور تاکنون هیچ تردیدی ندارند و همگان بر آن تأکید می ورزند، به گونه ای که اگر کسی به طور عمدی صلوات بر آن حضرت را ترک کند و نادیده بگیرد، نماز چنین شخصی باطل است و باید آن را اعاده نماید. شیخ مفید، سیدمرتضی شیخ طوسی، ابن ادریس حلی، زین الدین ابی علی الحسن بن ابی طالب معروف به فاضل، علامه حلی، جمال الدین احمدبن فهد الحلی، شهید ثانی، فاضل هندی، علامه نراقی، الشیخ پیامبر(ص) حسن نجفی و فقهای معاصر، همه صلوات بر پیامبر(ص) و آل آن حضرت را درتشهد نماز، واجب دانسته و آن را مسئله ای مورد اجماع قلمداد کرده اند[4].
و درکیفیت و نحوه صلوات بر محمد و آل محمد(ص) همه فقهای شیعه در سایه روایاتی که از اهل بیت(ع) رسیده است، اتفاق نظر دارند که مقدار واجب و کمترین آن (اللهم صل علی محمد و آل محمد) است[5].
دیدگاه اهل سنت
از آنجا که صلوات بر پیامبر(ص)(ص) مبنای وحیانی و قرآنی دارد، از این رو اهل سنت هم از این مسئله چشم پوشی نکرده اند و بحث صلوات بر پیامبر(ص)(ص) در منابع تفسیری و حدیثی آنان، به مناسبت آیه شریفه 56 سوره احزاب، به طور وسیع انعکاس یافته است.
دیدگاه عالمان اهل سنت در مورد صلوات بر پیامبر(ص)(ص) در تشهد نماز دو نگرش وجود دارد؛ نخست اینکه صلوات بر پیامبر(ص)(ص) در تشهد نماز، فرض و واجب است. نگاه دوم استحباب است. نویسنده تفسیر الثمرات الیانعة وقتی برداشتها و اقوال اندیشمندان اهل سنت از آیه شریفه را شرح می دهد، می گوید: در مسئله چند قول وجود دارد:
1. ابوحنیفه: (امر) و دستور در آیه (صلواعلیه) امر ندبی است نه امر وجوبی. او دیدگاههای دیگر را تحت عنوان وجوب و فرض می آورد که در حقیقت همان نگاه وجوب است.
2. شافعیها: صلوات در نماز، فرض است، همان گونه که صلوات بر پیامبر(ص) خدا در خطبه نماز جمعه واجب است.
3. طحطاوی: در طول حیات یک مسلمان، یک بار صلوات بر رسول الله واجب است.
4. مسلم: بر اساس این روایت هرگاه نام مبارک رسول الله(ص) برده شود، صلوات بر او واجب است[6].
کیفیت آن هم از در منابع روایی اهل سنت به این گونه آمده است:
(اللهم صل علی محمد و علی آل محمد، کما صلّیت علی آل ابراهیم، انک حمید، مجید، اللهم بارک علی محمد و علی آل محمد، کما بارکت علی آل ابراهیم انک حمید مجید)[7].
پس می توان به این نتیجه رسید که نتنها پیامبر تشهد و صلوات نمازشان را به صورت امروزی انجام میدادند بلکه کیفیت صلوات پیامبر اسلام(ص) هم بر اساس نظر اکثر قریب به اتفاق علماء(شیعه و سنی) به صورت امروزی بوده است.
[1] احزاب: 43: (هو الّذی یصلّی علیکم وملائکته لیخرجکم مّن الظّلمات إلی النّور.)
[2] القرطبی، ابی عبدالله پیامبربن احمد الانصاری(م671ق)، الجامع للاحکام القرآن، ج13، ص146
[3] از میان فقهای نامدار امامیه، شیخ صدوق درمورد صلوات بر پیامبر و آل او، در تشهد نماز، نه در کتاب من لایحضره الفقیه و نه در المقنع و نه در کتاب شریف امالی صریحاً ابراز عقیده نمی کند، و این عدم موضع گیری شفاف وی باعث شده که برخی ازفقهای دیگر، از یک سو این برداشت را داشته باشند که او صلوات بر پیامبر و آل پیامبر را واجب نمی داند، و از دیگر سو، رفتار صدوق منشأ و سرآغاز این نظر در میان امامیه شده است که صلوات درتشهد واجب نیست. از این رو، فقهایی که رأی صریح به وجوب صلوات نمی دهند، همه پس ازشیخ صدوق اند و عمل او را ملاک و معیار قرارداده و موضع گیری خود را به عمل صدوق مستند و مستدل ساخته اند.
[4] اسدالله رضایی ،کیفیت و چگونگی صلوات بر پیامبر اعظم(ص) نزد فریقین، مجله طلوع، پاییز 1386، شماره 23 صفحه 57
[5] همان، ص60
[6] الفقیه یوسف، یوسف بن احمد بن عثمان الشهیر یا الفقیه یوسف، التفسیر الثمرات الیانعة و الاحکام الواضحة القاطعة، یمن، ط الاولی، مکتبة التراث الاسلامی، 1423ق، ج 5، ص90.
[7] انهم قالوا: یا رسول الله! فکیف نصلی علیک؟ قال: قولوا: اللهم صل علی محمد و ازواجه و ذریته، کما صلیت علی آل ابراهیم، و بارک علی محمد و ازواجه و ذریته، کما بارکت علی آل ابراهیم، انک حمید مجید.)البخاری، صحیح البخاری، ج4، ص164، حدیث6360؛ السیوطی، جلال الدین عبدالرحمن (م911ق)، الدّرالمنثور فی تفسیر الماثور، ج5، ص408)
