نایبان عام امام زمان(عج) مانند سید رضی(ره)، امام خمینی(ره) چگونه انتخاب می شدند؟ و به آنها چه می گفتند؟ (مانند زمان حال که به نایب امام زمان(عج)، ولی فقیه گفته می شود.)

نایبان عام امام زمان(عج) مانند سید رضی(ره)، امام خمینی(ره) چگونه انتخاب می شدند؟ و به آنها چه می گفتند؟ (مانند زمان حال که به نایب امام زمان(عج)، ولی فقیه گفته می شود.)

یکم . شناسایی و انتخاب نائبان عام امام عصر(عج) مبتنی بر واجدیت و دارا بودن صلاحیتها و ویژگی هایی است که معصومین (ع) در احادیث متعدد بیان نموده اند . براین اساس در نیابت عام , هر مجتهدی که دارنده این صلاحیت ها باشد ( صلاحیت های علمی , اخلاقی و مدیریتی ) باشد , نائب امام زمان(عج) شمرده می شود . در اینجا ابتدا لازم است شرایط و ویژگی‌های لازم برای نیابت از معصومین(ع) و رهبری در نظام اسلامی را به طور دقیق، مورد شناسایی قرار داد.
امام صادق(علیه‌السلام) در روایت مقبوله عمر بن حنظله، می‌فرماید: (... مَنْ کَانَ مِنْکُم مِمَّنْ قَدْ رَوَی‌ حَدیثَنَا وَ نَظَرَ فِی حَلَالنَا وَ حَرَامنَا وَ عَرَفَ اَحکَامَنَا فَلیَرضُوْا بِهِ حَکَماً فَاِنِّی قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَیْکُمْ حَاکِماً فَاِذَا حَکَمَ بِحُکمِنَا فَلَمْ یُقبَلْ مِنهُ فَاِنَّمَا استخَفّ بِحُکْمِنَا وَ عَلَینَا رَدٌّ وَ الرَّادُّ عَلَینَا کَالرَّادُّ عَلَی اللّهِ وَ هُوَ عَلَی حَدِّ الشِّرکِ بِاللَّهِ)؛( ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، دارالتعارف، 1401ق، ج 1، ص 67 ؛ محمد بن حسن عاملی، وسائل الشیعه، تهران: انتشارات اسلامی، ج 18، ص 98.)؛ (مردم باید به کسانی از شما (شیعیان) که حدیث و سخنان ما را روایت می‌کنند و در حلال و حرام ما به دقت می‌نگرند و احکام ما را به خوبی باز می‌شناسند (عالم عادل)، مراجعه کنند و او را به عنوان حاکم بپذیرند. من چنین کسی را بر شما حاکم قرار دادم. پس هرگاه به حکم ما حکم کند و از او پذیرفته نشود، حکم خدا کوچک شمرده شده و بر ما رد شده است و آن که ما را رد کند، خدا را رد کرده است و چنین چیزی در حد شرک به خداوند است)
(جهت آشنایی کامل با تفسیر و تبیین این روایت، ر. ک: سید روح‌اللَّه موسوی خمینی، ولایت‌فقیه، تهران: مؤسسه‌تنظیم و نشر آثار امام(رحمه‌الله)، 1374، صص 80، ج 77 و صص 106 - 102.)
روایات متعدد دیگری نیز دلالت بر این موضوع دارد؛ نظیر توقیع مبارک حضرت ولی عصر(عج) که می‌فرماید: (وَ اَمَّا الحَوَادِثُ الوَاقِعَه فَارْجِعُوا فِیهَا اِلی رَوَاةُ حَدیِثنَا فَاِنَّهُمْ حُجَّتی‌ عَلَیکُمْ وَ اَنَا حُّجَةُ اللَّه)؛ (وسائل‌الشیعه، پیشین، ج 18، ص 101، ح 8 .) و همچنین روایت، (اَلعُلَمَاءُ حُکَّامٌ عَلَی النَّاسِ)؛ (میرزا حسین نوری، مستدرک وسائل الشیعه، قم: مؤسسه‌آل البیت، 1409 ق، باب 11 (از ابواب صفات قاضی)، ح 33.) و روایت امام حسین(علیه‌السلام) از حضرت امیر(علیه‌السلام): (اِنَّ مَجارِی الْاُمُورِ وَالْاَحْکامِ عَلی‌ اَیْدی‌ الْعُلَماءِ بِاللَّهِ اَلْأُمَناءِ عَلی‌ حَلالِهِ وَ حَرامِهِ)؛ (همان، ح 16 ؛ و برای آگاهی بیشتر درباره دلایل روایی ولایت فقیه ر.ک: امام خمینی، ولایت‌فقیه، بحث ولایت فقیه به استناد اخبار، صص 148-48..)
در یک جمع بندی , شرایطی که در متون و منابع اسلامی برای نیابت از امام معصوم (ع) مورد تأکید قرار گرفته، عبارت است از:
1. صلاحیت علمی لازم برای افتا در ابواب مختلف فقه (فقاهت و اجتهاد)؛
2. عدالت و تقوای لازم برای رهبری امت اسلامی؛
3. بینش صحیح سیاسی و اجتماعی، تدبیر، شجاعت و مدیریت و قدرت کافی برای رهبری.
دوم . در مرحله بعد نوبت به تطبیق هر یک از این شرایط بر مجتهدان می رسید ؛ در طول تاریخ غیبت , شیعیان با توجه به روایات متعددی که تاکید داشت در زمان غیبت امام معصوم (ع) باید به فقهایی که واجد شرایط و صلاحیت اند رجوع کنند , همواره تلاش داشتند تا مجتهد یا مجتهدان جامع الشرایط را شناسایی نموده و با مراجعه به آنان وظایف و نیازهای دینی و مشکلات فردی و اجتماعی خویش را برطرف سازند.
سوم . برای شناسایی مجتهدان جامع الشرایط دو حالت وجود داشت : در بسیاری موارد مجتهدان جامع الشرایط بخاطر زندگی در میان مردم و اطلاع بر ابعاد علمی و اخلاقی و فعالیت های اجتماعی آنان از نزدیک , و اشتهاری که در این زمینه وجود داشت , قابل شناسایی بودند. (مانند حضرت امام ره)اما در مواردی بود که به دلایلی چنین امکانی برای مردم فراهم نبود, و مجتهدان جامع الشرایط چندان برای مردم عادی مشخص نبودند , در این قبیل موارد مردم با مراجعه و کمک گرفتن از سایر مجتهدان , محصلان علوم دینی و..., موفق به شناسایی مجتهد جامع الشرایط و نائب امام عصر(عج) می شدند.
چهارم . مجتهدان جامع الشرایط به نیابت از امام زمان (عج) دارای سه شان , وظیفه و اختیار می باشند که عبارتند از :
1. وظیفه افتاء و فتوا دادن در باره مسائل فقهی
2 . قضاوت و حل اختلافات مردم
3. رهبری و زعامت جامعه اسلامی.
پنجم. در طول دورا غیبت تحقق عملی هریک از وظایف سه گانه فوق توسط مجتهدین , بستگی به شرایط و مقتضیات زمان و مکان متفاوت بود ؛ در اکثر موارد مجتهدان می توانستند به وظیفه افتاء و تبیین احکام فقهی برای شیعیان و مقلدان خویش بپردازند. و در کنار آن در مواردی که نیاز به قضاوت و داوری بود به صورت رسمی یا غیر رسمی این وظیفه را انجام می دادند. اما تحقق وظیفه رهبری و زعامت سیاسی به دلیل فراهم نبودن شرایط در موارد کمتری امکان پذیر بود.
ششم. و بالاخره اینکه القاب متعدد و گوناگونی برای نائبان امام زمان (ع) در میان شیعیان مرسوم بوده که بستگی به عوامل مختلفی نظیر نوع وظیفه یا وظایفی که آن مجتهد انجام می داده , یا اصطلاحاتی که در عرف زمانه متداول بوده و..., متفاوت بود . چنانکه بسیاری مجتهدان را با نام همراه با یک پیشوند نظیر شیخ , حاج آقا , قاضی , آیت الله, مححق , مجتهد , حجه الاسلام , ثقه الاسلام, علامه , امام و...به کار می بردند.

جهت آگاهی بیشتر ر.ک : 1. اندیشه های سیاسی شیعه در عصر غیبت , علی کربلائی پازوکی , نشر معارف. 2 . مرجعیت , سید هدایت الله طالقانی , نشر ارغنون. 3 . درامدی بر تحول نظریه دولت در اسلام , احمد جهان بزرگی ,نشر پژوهشگاه اندیشه اسلامی. 4. تاریخ فقه وفقها , گرجی. 5 . فیرحی، داود، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، 6 . دین ودولت در اندیشه اسلامی ، محمد سروش 7 . پیشینه و دلایل ولایت‌فقیه، امام خمینی و حکومت اسلامی؛ 8 .جهان بزرگی، احمد، پیشینه تاریخی ولایت‌فقیه (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد رهبری، کد: 1/200286)