شأن نزول و محتوای سوره الرحمن چیست؟

  1. شأن نزول: مفسران قرآن کریم در علت و سبب نزول سوره الرحمن می‌گویند؛ چون قریش نام رحمان را کم شنیده بودند، هنگامی که آیه 60 سوره فرقان: «وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ»،[1] بر پیامبر نازل گردید، قریش گفتند (ما الرّحمن) یعنی این رحمان کیست و چیست؟ خداوند در مقابل این گفتار آنان سوره «الرّحمن» را نازل کرد.[2] البته در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است: سوره الرّحمن از اوّل تا آخر آن در باره ما(اهل بیت) نازل شده است.[3] 2. علت نام‌گذاری: سوره الرحمن در مکه نازل شده و دارای 78 آیه است. از آن‌جا که این سوره بیانگر انواع نعمت‌ها و مواهب بزرگ الهی است، با نام مقدس «رحمان» که رمزی از رحمت واسعه او است آغاز می‌‏شود؛ چرا که اگر صفت «رحمانیت» او نبود، این چنین خوان نعمت را برای دوست و دشمن نمی‌‏گستراند. 3. محتوا و مطالب: این سوره در مجموع بیانگر نعمت‌های مختلف «معنوی» و «مادی» خداوند است که بر بندگان خود ارزانی داشته، و آنها را غرق در آن ساخته است؛ لذا با نام مبارک رحمان که رحمت واسعه الهی را بازگو می‌‏کند آغاز شده، و با جلال و اکرام خداوند به پایان رسید، و 31 بار جمله «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» که به وسیله آن از بندگانش اقرار بر نعمت‌های خود می‏‌گیرد در آن ذکر شده است. بنابر این، از یک نظر مجموع سوره یک بخش به هم پیوسته پیرامون نعمت‌های خداوند منان است، اما از نظر دیگر می‌‏توان محتوای آن‌را به چند بخش تقسیم کرد: 3-1. بخش اول که مقدمه و آغاز سوره است، از نعمت‌های بزرگ خلقت، تعلیم و تربیت، حساب و میزان، وسائل رفاهی انسان، و غذاهای روحی و جسمی او سخن می‌‏گوید. 3-2. بخش دوم، توضیحی است بر چگونگی آفرینش انسان و جن. 3-3. قسمت دیگر، بیانگر نشانه‌‏ها و آیات خداوند در زمین و آسمان است. 3-4. بخش چهارم، از نعمت‌های دنیوی فراتر رفته، سخن از نعمت‌های جهان دیگر است که با دقت و ظرافت خاصی ریزه‌‏کاری‌های نعمت‌های بهشتی -اعم از باغ‌ها، چشمه‌‏ها، میوه‌‏ها، همسران زیبا و باوفا، و انواع لباس‌ها- توضیح داده شده است. 3-5. سرانجام در بخش پنجم این سوره، اشاره کوتاهی به سرنوشت مجرمان و قسمتی از مجازات‌های دردناک آنان آمده است. گفتنی است؛ از آن‌جا که اساس سوره بر بیان رحمت الهی است. در این قسمت(مجازات مجرمان) توضیح زیادی داده نشده، اما بر عکس نعمت‌های بهشتی به صورت مشروح و گسترده آمده است.[4]   [1] «و چون به آنان گفته شد که رحمان را سجده کنید، گفتند: رحمان چیست»؟ [2] . بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 280، بنیاد بعثت، تهران، 1416ق. [3] . همان، ج 5، ص 230. [4] . ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏23، ص 91- 92، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1374ش.