با وجود شرط بودن بلوغ برای تکلیف شرعی، حکم کارهای نیک و بد کودکان چیست؟

شرح پرسش:
همان طور که می دانیم که مذهب شیعه اثنی عشریه سن تکلیف را برای پسر 15 سال و برای دختر 9 سال می داند. با توجه به آیه 7 و 8 سوره زلزال، بیان می کند که تمام اعمال نیک و بد انسان در قیامت به او نشان داده خواهد شد، وضعیت چنین اعمالی از کودکان چه خواهد بود؟ آیا خداوند به اعمال نیک آنها پاداش خواهد داد و به خاطر اعمال بد آنها را به جهنم خواهد فرستاد؟

پاسخ اجمالی:
اگرچه یکی از شرایط تکلیف شرعی انسان از جانب خداوند متعال رسیدن انسان به سن بلوغ است، اما نباید این گونه پنداشته شود که همه کودکان در تمام دوران کودکی خود کاملاً رها و بی قید هستند و می توانند هر کاری انجام دهند. فقهای اسلام گروهی از کودکان را که می توانند خوب و بد را بفهمند از دیگر کودکان استثنا کرده اند. به فتوای آنها اگر کودکان ممیز کار نیک و یا عبادتی را انجام دهند پاداش انجام یک کار مستحب به آنها داده خواهد شد و حتی برخی از فقها بر این باورند که این کار نه تنها یک تمرین است، بلکه یک عبادت صحیح شرعی به حساب خواهد آمد. در مقابل، برخی از کارهایی که انجام آنها برای کودکان غیر ممیز اشکالی ندارد، برای کودک ممیز ممنوع است. حتی در بسیاری موارد کودک ممیز و یا سرپرست شرعی او در برابر کاری که انجام می دهد مسئول اند و باید تاوان بدهند.

پاسخ تفصیلی:
یکی از شرایط مکلف بودن انسان از سوی خداوند این است که او بالغ باشد، در نتیجه مجازات انسان غیر مکلف صحیح نیست.[1] با این وجود فقها در بسیاری از موارد برای کودکانی که به سن تکلیف نرسیده اند، اما خوب و بد را می فهمند –که در اصطلاح آنها چنین کودکی "ممیز" نامیده می شود-،[2] احکامی بیان کرده اند که برخی از این موارد عبارت اند از:
1. اگر کسی در حال نماز باشد و دیگری به او سلام کند واجب است جواب سلام او را بدهد، حتی اگر سلام کننده یک کودک ممیز باشد.[3]
2. معامله با کودک نابالغ صحیح نیست، اما اگر کودکی ممیز باشد و چیز کم قیمتی را که معامله آن برای او معمول باشد معامله کند این معامله صحیح است.[4]
3. کودک مسلمان ممیز می تواند حیوانی را به صورت شرعی سر ببرد.[5]
4. اگر کودک ممیزی به دیگری نسبت ناروایی بدهد (قذف)، اگرچه در مورد او مجازات حد اسلامی اجرا نمی شود، اما باید توسط حاکم اسلامی تأدیب شود.[6]
5. مستحب است کودک ممیز را به خواندن نماز و انجام عبادت های دیگر عادت دهند، بلکه مستحب است او را به قضای نماز هم وادار کنند.[7]
6. واجب است انسان عورت خویش را از دیگران بپوشاند. یکی از استثنائات این حکم کودک است. اما کودکان ممیز نیز مشمول همان حکم اولی هستند و استثنا به شمار نمی آیند.[8] همچنین نگاه کردن به عورت دیگران حرام است، مگر این که کودک باشد که در این صورت بدون قصد شهوت رانی می توان به عورت او نگاه کرد. البته این حکم منحصر به کودکان غیر ممیز است و نگاه به عورت کودک ممیز نیز حرام است.[9]
یکی از فقها پس از این که رسیدن به سن شرعی بلوغ را یکی از شرایط تکلیف معرفی می کند، توجه به سه نکته را نیز ضروری می داند:
1. غیر مکلف بودن کودکی که به سن تکلیف نرسیده است، به این معنا نیست که سرپرست شرعی او حق هیچ گونه امر و نهی شرعی به او را ندارد و نمی تواند او را در مقابل برخی کارهای نادرست عقاب کند و یا در برابر کارهای درستش تشویق کند؛ بلکه او باید به تأدیب کودکی که قابلیت فهم این مطالب را دارد (ممیز) بپردازد تا در زمان رسیدن به بلوغ بتواند از عهده تکالیف خویش برآید.
2. شرط بودن بلوغ برای تکلیف به این معنا نیست که اعمال عبادی کودک در صورتی که به طور کامل انجام شود صحیح نیست؛ بلکه اعمال واجب و مستحب برای مکلفین تا زمانی که برای کودک ممیز ضرر نداشته باشد برای او مستحب است. بنابراین هنگامی که کودک به سن هفت سالگی می رسد، مستحب است که نماز بخواند و همچنین هنگامی که به سن نه سالگی رسید مستحب است روزه بگیرد حتی اگر تنها بتواند بخشی از روز را روزه بگیرد.
3. این گونه نیست که کودک ممیز به هیچ وجه در مقابل کارهای نادرستش بازخواست نشود؛ بلکه به عنوان مثال در صورت انجام کاری که به دیگران ضرر مالی بزند به او مهلت داده می شود که پس از رسیدن به سن بلوغ آن را جبران کند.[10]
در این جا توجه به دو نکته ضروری است:
1.در ارتباط با رفتار کودکانی که به سن تمیز و شناخت نرسیده اند، نمی توان قضاوتی ارزشی نموده و کارشان را به بدی یا نیکی منتسب دانست و بدین ترتیب، آنچه در سوره زلزال و در مورد تجسم اعمال نیک و بد انسان ها بدان اشاره شده است، در باره چنین کودکانی صادق نخواهد بود.
2. تمیز و شناخت هم امری نسبی است. به عبارت دیگر یک کودک می تواند در برخی از موضوعات مورد نظر شرع، دارای شناخت و تمیز باشد، اما در ارتباط با برخی دیگر، فاقد چنین خصوصیتی باشد که تنها در برابر آنچه می داند، پاسخ گو است.
به عنوان جمع بندی این بحث می توان چنین گفت: اگر شخصی به سنّ بلوغ نرسیده باشد، ولی بچّه‌ای باهوش و زرنگ، عاقل و هوشیار و ممیّز باشد و خوب و بد را به درستی تشخیص دهد، به نظر ما اسلام و ایمان چنین شخصی پذیرفته می‌شود. نه تنها ایمانش پذیرفته است؛ بلکه طبق آنچه فقهای ما گفته ‌اند: عبادات چنین نوجوانی هم صحیح است؛ نمازش، روزه‌اش، حجّ و عمره ‌اش و سایر عباداتی را که با رعایت تمام شرایطش انجام می‌ دهد صحیح می‌ باشد و به تعبیر فقهای اسلام، عبادت‌های چنین شخصی شرعی است، نه ‌تمرینی.[11] بنابراین،‌ وقتی عبادت‌های چنین نوجوان غیر بالغی صحیح و شرعی باشد، ایمانش به طریق أولی پذیرفته می ‌شود. نتیجه این که، ایمان قبل از بلوغ از نوجوان ممیّز پذیرفته می ‌شود. از این فراتر، ما معتقدیم چنین نوجوانانی در مقابل برخی گناهان مسئول هستند و به صرف نرسیدن به سنّ تکلیف، نمی‌توان آنها را از پیامد تمام گناهان معاف داشت و بدین وسیله چراغ سبزی به آنها نشان داد. بدین جهت اگر بچّه ممیّزی که هنوز به سنّ بلوغ نرسیده و می‌ داند کشتن یک بی‌گناه کار زشتی است، شخص بی‌گناهی را به قتل برساند، ضامن خون او است و در پیشگاه خداوند مسئول است. نتیجه این که، اشخاص غیربالغ در صورتی که عاقل و هوشیار و ممیّز باشند، ایمانشان پذیرفته می ‌شود. بنابراین بلوغ شرط پذیرش اسلام و ایمان نیست.[12]

پی نوشتها:
[1] . صدر،سید محمدباقر،الفتاوی الواضحة، ص126.
[2] . توضیح المسائل امام خمینی، م 57.
[3] . همان، م 1141.
[4] . همان، م 1389.
[5] . همان، م 2594.
[6] . تحریر الوسیلة، ص 876.
[7] . توضیح المسائل، م 1389.
[8] . همان.
[9] .همان، م 2436.
[10] . صدر، سید محمد باقر، همان.
[11] . یزدی، سید محمد کاظم، العروه الوثقی، ج 2، ص 217.
[12] . مکارم شیرازی، ناصر، آیات ولایت در قرآن، ص362-361.
منبع: www.islamquest.net