ایات متشابه
آیاتی با احتمالات متعدّد را متشابهات قرآن گویند.
دلیل وجود آیات متشابه در قرآن چیست؟
پیش از پاسخ، باید به این مقدمه ضروری توجه کرد که راه تفهیم و تفاهم در میان انسان‌ها، به کارگیری الفاظ است و انسان‌ها مقاصد و اندیشه‌های درونی خویش را از این راه به یکدیگر منتقل می‌کنند. خدای حکیم نیز که پیامبر را از میان مردم، برای هدایت ایشان برگزیده است رهنمودهای وحیانی خویش را از همین راه و در قالب پیام‌ها و تعبیرهای کلامی بلیغ، به وسیله پیامبر به مردم ابلاغ کرده است. عوامل تشابه عبارت است از: 1. بلندای مفاهیم و معانی 2. اشتراک لفظ اشتراک لفظ می‌تواند عامل ایجاد تشابه در آیات باشد زیرا به سبب آن، کلام قابل حمل بر معنای غیر مقصود می‌شود. برای مثال در آیه (وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا یَسْمَعُ وَ لا یُبْصِرُ وَ لا یُغْنِی عَنْکَ شَیْئاً)(1). واژه (اب) مشترک بین چند معنا، از جمله پدر، جد و عمو می‌باشد. این اشتراک سبب تشابه آیه گردیده است، لذا برخی در فهم مراد آن دچار اشتباه شده و پدر حضرت ابراهیم را بت‌پرست و مشرک دانسته‌اند 3. ایجاز یکی از عوامل تشابه، ایجاز (مختصر گویی) در آیات است برای نمونه در آیه (وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا)(2)(3). حذف کلمه (امر) که از آیات دیگر (غافر، 88 (فهمیده می‌شود، شبهه مکان داشتن و محدود بودن خداوند را القا می‌کند. 4. مباحثی جدلی برخی از آیات- که اکنون از متشابهات به شمار می‌آید در آغاز متشابه نبوده و مسلمانان به دور از سابقه ذهنی گمراه کننده و خلوص نیت، با آن برخورد می‌کردند. بدین لحاظ به طور عموم معنا و مراد آن به خوبی درک می‌شد و هیچ گونه شبهه‌ای ایجاد نمی‌گردید. اما پس از به وجود آمدن مباحث جدلی و رایج شدن برخی از اصطلاحات به گونه ناپخته و نارس، بر چهره پاره‌ای از آیات، هاله‌ای از غبار ابهام نمودار شد. برای مثال آیه (وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ. إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ)(4) بر حسب استعمالات متعارف عرب، چشم داشتن به جایگاه بلند پروردگار را می‌رساند، اما بعدها با بروز مباحث جدلی و تفسیر به رأی، عده‌ای آن را به معنای (رؤیت با چشم) گرفتند. 5. تعریض (تعریض) از جمله فنون بلاغی است که قرآن کریم آن را به کار گرفته و از این راه، مطالب خود را غیر مستقیم، به مخاطبان خود القا کرده است. در تعریض از امر، نهی، تهدید، تعجب و استفاده می‌شود و در آن خطاب گوینده در ظاهر متوجه شخصی است و در واقع به غیر او نظر دارد. برای نمونه می‌فرماید (ای پیامبر اگر شرک آوری اعمالت حبط و نابود خواهد شد) در اینجا خطاب به پیامبرصلی الله علیه وآله است اما چه بسا منظور اصلی مردمان دیگر باشند. از پنج عامل یاد شده، سبب اصلی تشابه در آیات، علو معانی و مفاهیم بلند قرآن است (عامل نخست) زیرا از سویی لزوم ارایه معارف الهی بایسته است و از سوی دیگر کوتاهی لفظ و بلندای معنا، به طور طبیعی باعث بروز این تشابه است. قرآن پیچیده‌ترین روابط و عوالم وجود را به کلام کشیده است و چون موضوع پیچیده و بسیار بلند است، کلمات در همین حد می‌توانند بیانگر آنها باشند. البته هیچ کلام غیرقابل فهمی در قرآن نیست و حتی آیات متشابه آن با رجوع به محکمات، قابل فهم است البته برای اهل فن و کسانی که ابزارهای لازم علمی را برای رسیدن به آن فراهم سازند(5)(6)(7). پی‌نوشت‌ (1) مریم (19)، آیه 44- 41. (2) فجر (89)، آیه 22. (3) (4) قیامت، (75) آیه، 22- 23. (5) منابع: (6) الف. محمدهادی معرفت، علوم قرآنی،) قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1378، چاپ اول (، ص 271- 289. (7) ب. محمد باقر سعیدی روشن، علوم قرآنی،) قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول (، ص 293.
پیش از پاسخ، باید به این مقدمه ضروری توجه کرد که راه تفهیم و تفاهم در میان انسان‌ها، به کارگیری الفاظ است و انسان‌ها مقاصد و اندیشه‌های درونی خویش را از این راه به یکدیگر منتقل می‌کنند. خدای حکیم نیز که پیامبر را از میان مردم، برای هدایت ایشان برگزیده است رهنمودهای وحیانی خویش را از همین راه و در قالب پیام‌ها و تعبیرهای کلامی بلیغ، به وسیله پیامبر به مردم ابلاغ کرده است. عوامل تشابه عبارت است از: 1. بلندای مفاهیم و معانی 2. اشتراک لفظ اشتراک لفظ می‌تواند عامل ایجاد تشابه در آیات باشد زیرا به سبب آن، کلام قابل حمل بر معنای غیر مقصود می‌شود. برای مثال در آیه (وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا یَسْمَعُ وَ لا یُبْصِرُ وَ لا یُغْنِی عَنْکَ شَیْئاً)(1). واژه (اب) مشترک بین چند معنا، از جمله پدر، جد و عمو می‌باشد. این اشتراک سبب تشابه آیه گردیده است، لذا برخی در فهم مراد آن دچار اشتباه شده و پدر حضرت ابراهیم را بت‌پرست و مشرک دانسته‌اند 3. ایجاز یکی از عوامل تشابه، ایجاز (مختصر گویی) در آیات است برای نمونه در آیه (وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا)(2)(3). حذف کلمه (امر) که از آیات دیگر (غافر، 88 (فهمیده می‌شود، شبهه مکان داشتن و محدود بودن خداوند را القا می‌کند. 4. مباحثی جدلی برخی از آیات- که اکنون از متشابهات به شمار می‌آید در آغاز متشابه نبوده و مسلمانان به دور از سابقه ذهنی گمراه کننده و خلوص نیت، با آن برخورد می‌کردند. بدین لحاظ به طور عموم معنا و مراد آن به خوبی درک می‌شد و هیچ گونه شبهه‌ای ایجاد نمی‌گردید. اما پس از به وجود آمدن مباحث جدلی و رایج شدن برخی از اصطلاحات به گونه ناپخته و نارس، بر چهره پاره‌ای از آیات، هاله‌ای از غبار ابهام نمودار شد. برای مثال آیه (وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ. إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ)(4) بر حسب استعمالات متعارف عرب، چشم داشتن به جایگاه بلند پروردگار را می‌رساند، اما بعدها با بروز مباحث جدلی و تفسیر به رأی، عده‌ای آن را به معنای (رؤیت با چشم) گرفتند. 5. تعریض (تعریض) از جمله فنون بلاغی است که قرآن کریم آن را به کار گرفته و از این راه، مطالب خود را غیر مستقیم، به مخاطبان خود القا کرده است. در تعریض از امر، نهی، تهدید، تعجب و استفاده می‌شود و در آن خطاب گوینده در ظاهر متوجه شخصی است و در واقع به غیر او نظر دارد. برای نمونه می‌فرماید (ای پیامبر اگر شرک آوری اعمالت حبط و نابود خواهد شد) در اینجا خطاب به پیامبرصلی الله علیه وآله است اما چه بسا منظور اصلی مردمان دیگر باشند. از پنج عامل یاد شده، سبب اصلی تشابه در آیات، علو معانی و مفاهیم بلند قرآن است (عامل نخست) زیرا از سویی لزوم ارایه معارف الهی بایسته است و از سوی دیگر کوتاهی لفظ و بلندای معنا، به طور طبیعی باعث بروز این تشابه است. قرآن پیچیده‌ترین روابط و عوالم وجود را به کلام کشیده است و چون موضوع پیچیده و بسیار بلند است، کلمات در همین حد می‌توانند بیانگر آنها باشند. البته هیچ کلام غیرقابل فهمی در قرآن نیست و حتی آیات متشابه آن با رجوع به محکمات، قابل فهم است البته برای اهل فن و کسانی که ابزارهای لازم علمی را برای رسیدن به آن فراهم سازند(5)(6)(7). پی‌نوشت‌ (1) مریم (19)، آیه 44- 41. (2) فجر (89)، آیه 22. (3) (4) قیامت، (75) آیه، 22- 23. (5) منابع: (6) الف. محمدهادی معرفت، علوم قرآنی،) قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1378، چاپ اول (، ص 271- 289. (7) ب. محمد باقر سعیدی روشن، علوم قرآنی،) قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول (، ص 293.
پاسخ:
پیش از پاسخ، باید به این مقدمه ضروری توجه کرد که راه تفهیم و تفاهم در میان انسان‌ها، به کارگیری الفاظ است و انسان‌ها مقاصد و اندیشه‌های درونی خویش را از این راه به یکدیگر منتقل می‌کنند.
خدای حکیم نیز که پیامبر را از میان مردم، برای هدایت ایشان برگزیده است رهنمودهای وحیانی خویش را از همین راه و در قالب پیام‌ها و تعبیرهای کلامی بلیغ، به وسیله پیامبر به مردم ابلاغ کرده است. عوامل تشابه عبارت است از:
1. بلندای مفاهیم و معانی
2. اشتراک لفظ
اشتراک لفظ می‌تواند عامل ایجاد تشابه در آیات باشد زیرا به سبب آن، کلام قابل حمل بر معنای غیر مقصود میشود. برای مثال در آیه (وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا یَسْمَعُ وَ لا یُبْصِرُ وَ لا یُغْنِی عَنْکَ شَیْئاً)(1). واژه (اب) مشترک بین چند معنا، از جمله پدر، جد و عمو می‌باشد. این اشتراک سبب تشابه آیه گردیده است، لذا برخی
در فهم مراد آن دچار اشتباه شده و پدر حضرت ابراهیم را بت‌پرست و مشرک دانسته‌اند
3. ایجاز
یکی از عوامل تشابه، ایجاز (مختصر گویی) در آیات است برای نمونه در آیه (وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا)(2)(3). حذف کلمه (امر) که از آیات دیگر (غافر، 88 (فهمیده میشود، شبهه مکان داشتن و محدود بودن خداوند را القا می‌کند.
4. مباحثی جدلی
برخی از آیات- که اکنون از متشابهات به شمار می‌آید در آغاز متشابه نبوده و مسلمانان به دور از سابقه ذهنی گمراه کننده و خلوص نیت، با آن برخورد می‌کردند. بدین لحاظ به طور عموم معنا و مراد آن به خوبی درک میشد و هیچ گونه شبهه‌ای ایجاد نمی‌گردید. اما پس از به وجود آمدن مباحث جدلی و رایج شدن برخی از اصطلاحات به گونه ناپخته و نارس، بر چهره پاره‌ای از
آیات، هاله‌ای از غبار ابهام نمودار شد. برای مثال آیه (وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ. إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ)(4) بر حسب استعمالات متعارف عرب، چشم داشتن به جایگاه بلند پروردگار را می‌رساند، اما بعدها با بروز مباحث جدلی و تفسیر به رأی، عده‌ای آن را به معنای (رؤیت با چشم) گرفتند.
5. تعریض
(تعریض) از جمله فنون بلاغی است که قرآن کریم آن را به کار گرفته و از این راه، مطالب خود را غیر مستقیم، به مخاطبان خود القا کرده است. در تعریض از امر، نهی، تهدید، تعجب و استفاده میشود و در آن خطاب گوینده در ظاهر متوجه شخصی است و در واقع به غیر او نظر دارد. برای نمونه می‌فرماید (ای پیامبر اگر شرک آوری اعمالت حبط و نابود خواهد شد) در اینجا خطاب به
پیامبرصلی الله علیه وآله است اما چه بسا منظور اصلی مردمان دیگر باشند. از پنج عامل یاد شده، سبب اصلی تشابه در آیات، علو معانی و مفاهیم بلند قرآن است (عامل نخست) زیرا از سویی لزوم ارایه معارف الهی بایسته است و از سوی دیگر کوتاهی لفظ و بلندای معنا، به طور طبیعی باعث بروز این تشابه است. قرآن پیچیده‌ترین روابط و عوالم وجود را به کلام کشیده است و چون
موضوع پیچیده و بسیار بلند است، کلمات در همین حد می‌توانند بیانگر آنها باشند. البته هیچ کلام غیرقابل فهمی در قرآن نیست و حتی آیات متشابه آن با رجوع به محکمات، قابل فهم است البته برای اهل فن و کسانی که ابزارهای لازم علمی را برای رسیدن به آن فراهم سازند(5)(6)(7).
پی‌نوشت
(1) مریم (19)، آیه 44- 41.
(2) فجر (89)، آیه 22.
(3)
(4) قیامت، (75) آیه، 22- 23.
(5) منابع:
(6) الف. محمدهادی معرفت، علوم قرآنی،) قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1378، چاپ اول (، ص 271- 289.
(7) ب. محمد باقر سعیدی روشن، علوم قرآنی،) قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول (، ص 293.
- [سایر] آیا در قرآن آیات متشابه وجود دارد؟
- [سایر] چرا خدا ایات متشابه در قران قرار داده؟ این ایات باعث انحراف انسان ها نمی شود؟
- [سایر] منظور از آیات محکم و متشابه چیست ؟
- [سایر] ملاک تشخیص آیات محکمات از متشابهات چیست؟ معنای آیه میزان است یا درک آدمی از مفهوم آیه؟
- [سایر] آیاتی که اصل و مرجع دیگر آیات و یا متشابه آیات اصلی هستند کدامند؟ توضیح دهید.
- [سایر] اگر قرآن سخن حق و آشکار است و برای هدایت مردم آمده چرا آیات متشابه دارد؟ چرا محتوای بعضی از آیات آن پیچیده است که موجب سوء استفاده شود؟
- [سایر] مقصود از تأویل در مورد متشابه در قرآن چیست؟
- [سایر] در خصوص آیات محکم و متشابه که خداوند فرموده: «تأویل آن به عهدة خداوند است...» توضیح دهید؟
- [سایر] خداوند می فرماید: (اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِی...) و می فرماید: (الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ خَبیر)؛ در آیه اول، همه کتاب با وصف متشابه آمده است و در آیه دوّم، همه آیات کتاب با وصف محکم آمده است. با توجّه به این دو آیه و آیه سوم که می فرماید: (هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ...)، چه برداشتی می توان داشت؟
- [سایر] با توجه به این که با ارجاع متشابهات به محکمات معنای متشابه روشن می شود، آیا هر آیه ای سر راست بر معنا دلالت نمی کند؟
- [آیت الله علوی گرگانی] اگر از چیزهائی که نماز آیات برای آنها واجب است بیشتر از یکیاتّفاق بیفتد، انسان باید برای هر یک از آنها یک نماز آیات بخواند، مثلاً اگر خورشید بگیرد وزلزله هم بشود، باید دو نماز آیات بخواند.
- [آیت الله شبیری زنجانی] اگر از چیزهایی که نماز آیات برای آنها واجب است بیشتر از یکی اتفاق بیفتد، انسان باید برای هر یک از آنها، یک نماز آیات بخواند؛ مثلاً اگر خورشید بگیرد و زلزله هم بشود، باید دو نماز آیات بخواند.
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] اگر از چیزهائی که نماز آیات برای آنها واجب است بیشتر از یکی اتفاق بیفتد؛ انسان باید برای هر یک از آنها یک نماز آیات بخواند؛ مثلا اگر خورشید بگیرد و زلزله هم بشود؛ باید دو نماز آیات بخواند.
- [آیت الله سیستانی] اگر از چیزهایی که نماز آیات برای آنها واجب است بیشتر از یکی اتفاق بیفتد، انسان باید برای هر یک از آنها یک نماز آیات بخواند، مثلاً اگر خورشید بگیرد، و زلزله هم بشود، باید دو نماز آیات بخواند.
- [آیت الله بروجردی] اگر از چیزهایی که نماز آیات برای آنها واجب است بیشتر از یکی اتّفاق بیفتد، انسان باید برای هر یک از آنها یک نماز آیات بخواند، مثلاً اگر خورشید بگیرد و زلزله هم بشود، باید دو نماز آیات بخواند.
- [آیت الله بهجت] اگر از چیزهایی که نماز آیات برای آنها واجب است بیشتر از یکی اتفاق بیفتد، انسان باید برای هر یک از آنها یک نماز آیات بخواند، مثلاً اگر خورشید بگیرد و زلزله هم بشود، باید دو نماز آیات بخواند.
- [آیت الله شبیری زنجانی] اگر در بین نماز یومیه بفهمد که وقت نماز آیات تنگ است یا نماز آیات فوری بر عهده اوست، چنانچه وقت نماز یومیه تنگ باشد، باید آن را تمام کند، بعد نماز آیات را بخواند؛ و الّا باید آن را بشکند و اول نماز آیات، بعد نماز یومیه را به جا آورد.
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه اموری که نماز آیات برای آنها واجب است مکرر اتفاق بیفتد واجب است برای هریک از آنها یک نماز آیات بخواند، مثل این که چند بار زلزله شود، یا گرفتن خورشید با زلزله همراه گردد، اما اگر در بین نماز آیات این امور واقع شود همان یک نماز آیات کافی است.
- [آیت الله نوری همدانی] اگر از چیزهائی که نماز آیات برای آنها واجب است بیشتر از یکی اتفاق بیفتد ، انسان باید برای هر یک از آنها یک نماز آیات بخواند ، مثلاً اگر خورشید بگیرد و زلزله هم بشود ، بایددو نمناز آیات بخواند .
- [آیت الله سبحانی] اگر از چیزهائی که نماز آیات برای آنها واجب است بیشتر از یکی اتفاق بیفتد، انسان باید برای هر یک از آنها یک نماز آیات بخواند، مثلاً اگر خورشید بگیرد و زلزله هم بشود، باید دو نماز آیات بخواند.