چرا درباره ی معاد بحث می کنیم؟

بحث در باره ی معاد انگیزه های متعددی دارد که به چند نمونه اشاره می شود:
الف) به چشم سر می بینیم که عمر ما چون ابر می گذرد، سرمایه ی سترگ جوانی چون شمع در سوختن و کاستن است، و حتی نفس های حیات بخش نیز، ما را اندک اندک به سوی مرگ و پایان حیات دنیایی می کشاند.[1]
بنشین بر لب جوی و گذر عمر نگر *** کاین اشارت زجهان گذرا ما را بس[2]از طرف دیگر وقتی به ژرفای وجودی و روانی خود نظاره می کنیم، درمی یابیم که گستره ی وجودی ما فراتر از دنیا و طبیعت محدود است؛ این همه شور، عشق، ایثار و گذشت برای چیست؟ اگر فقط برای دنیاست، پس چرا از این دنیا می گذریم؟ این اندوهِ جان کاه رفتن را فقط باور به رستاخیز زایل می کند و زندگی در کام کسی شیرین است که خداباور باشد.
ایمان به رستاخیز و سرای آخرت، حلقه ی اتصال میان آن دو پدیده ی به ظاهر متضاد است (مرگ و عشق به ماندن)؛ و چه دل نشین است سخن صاحب اصلی رستاخیز که می فرماید:
(الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً)[3]؛ مال و فرزند، زینت زندگی دنیاست؛ و باقیات صالحات (ارزش های پایدار و شایسته) ثوابش نزد پروردگار بهتر و امیدبخش تر است.
(ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللّهِ باق[4])؛ آنچه نزد شماست فانی می شود، اما آنچه نزد خداست باقی می ماند.
میل به ماندن، خواست فطری انسان هاست و باور به معاد، بر اوج وجود او با قلم خلقت نگاشته شده است؛ لذا رستاخیزباوری در متن اکثر ادیان قدیم و جدید الهی و غیرالهی می درخشد.
موریس مترلینگ (برنده ی جایزه ی ادبی نوبل سال 1913) می گوید:
مرگ لازم ترین مسأله ی زندگی بشر است و عبارت است از: تولّدی جاویدانه در گهواره ای از نور و آتش.[5]
ب) هر گاه انسان در خود و جهان پیرامونش بنگرد، نخستین پرسشش این خواهد بود که سبب خلقت او چه بوده و در نهایت این سفر به کدام منزل خواهد رسید و پایانش کجاست؟
روزها فکر من این است و همه شب سخنم *** که چرا غافل از احوال دل خویشتنم
از کجا آمده ام آمدنم بهر چه بود *** به کجا می روم آخر ننمایی وطنم
مانده ام سخت عجب کز چه سبب ساخت مرا *** یا چه بوده است مراد وی از این ساختنم [6]
امیر مؤمنان(علیه السلام) می فرماید:
ان لم تعلم من این جِئتَ لا تعلم الی این تذهبُ؛ اگر ندانی از کجا آمده ای، نخواهی دانست به کجا می روی[7].
ساحل نجات این دریای پرموج چرایی ها و کجایی ها، باور آرام بخش مبدأ و معاد است، و این قرآن مجید است که با فطرت پرسشگر انسان ها سخن می گوید:
(أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً)[8]؛ آیا گمان کرده اید شما را بیهوده آفریده ایم و به سوی ما بازگردانده نمی شوید؟!
(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِیَعْبُدُونِ)[9]؛ من جن و انس را نیافریدم، جز این که عبادتم کنند (تا به کمال برسند).
(إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ)[10]؛ ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم.
(کُلُّ نَفْس بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ)[11]؛ هر کس در گرو اعمال خود است.
(إِنَّ اللّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الُْمحْسِنِینَ)[12]؛ خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نمی کند..
این آیات، پاسخ کافی و منظم و مطابق عقل و فطرت، به پرسش های مذکور می دهند.
ابتدا و انتهای این حرکت، خداوند است؛ هدف این حرکت هدفمند، عبادت و رسیدن به کمال و معرفت است؛ جوهر انسانی همان نتیجه ی موضع گیری های او در طول این حرکت است، در نهایت این حرکت، اجر و پاداش و حساب است.
نتیجه ی سخن این که: معاد باوری، پاسخ آرام بخش نگرانی های حاصل از گذشت عمر و جوانی و نیز پاسخ عقل پسندانه به عشق و عطش ماندگاری در انسان است؛ به ویژه که بحث معاد، از چشمه ی زلال و بی آلایش وحی نیز سیرآب می شود.
انگیزه و عامل نخست (الف) پاسخ و درمانی است به یک احساس و اندوه درونی؛ احساسِ عشق به ماندن و اندوه گذشت عمر و جوانی؛ انگیزه و عامل دوم (ب) پاسخ و ره یافتی است که از رهگذر عشق و عطش به دانستن ها حاصل می شود؛ یعنی حس کنجکاوی از آغاز و انجام، انسان را وادار می کند تا از مبدأ و معاد بحث و گفتوگو کند.
پی نوشتها:
[1]. سوره ی حدید، آیه ی 20: قرآن مجید دنیا و گذر عمر را چنین توصیف می کند:(دنیا) همانند بارانی است که محصولش کشاورزان را در شگفتی فرو می برد، سپس خشک می شود به گونه ای که آن را زردرنگ می بینی و سپس تبدیل به کاه می شود.
[2]. حافظ.
[3]. سوره ی کهف، آیه ی 46.
[4]. سوره ی نحل، آیه ی 96.
[5]. موریس مترلینگ، مرگ، ترجمه ی فرامرز برزگر، ص2.
[6]. مولوی.
[7]. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج20، ص292.
[8]. سوره ی مومنون، آیه ی 115.
[9]. سوره ی ذاریات، آیه ی 56.
[10]. سوره ی بقره، آیه ی 156.
[11]. سوره ی مدثر، آیه ی 38.
[12]. سوره ی توبه، آیه ی 120.
منبع: آخرین سفر، رحیم لطیفی، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (1385)