منظور از مقام رب در آیات قرآن چیست؟

کلمه «مقام» در قرآن کریم به تناسب، در آیات مختلف آمده، اما در دو آیه به «رب» اضافه شده است: «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ ...»؛[1] «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ».[2] قبل از هر سخنی باید گفت؛ کلمه «مقام» اسم مکان است، و منظور از آن مکانی است که در آن جسمی از اجسام بایستد. اصل در معنای کلمه مقام این است. چنان‌که اسم زمان و مصدر میمی نیز معنای اصلی آن است. اما بسیار اتفاق می‌افتد که صفات و احوال چیزی مجازاً، محل و قرارگاه آن چیز اعتبار می‏شود، و به آن صفات و احوال، مقام و منزلت اطلاق می‏شود؛ مانند آیه‏ای که در مورد شهادت می‏فرماید: «فَآخَرانِ یَقُومانِ مَقامَهُما»؛[3] دو شاهد دیگر از کسانی که بر آنها ستم و خیانت شده و نزدیک‌تر به میت‌‏اند (یعنی از وارثان میت هر چند مدعی هستند) به جای آنها می‏ایستند. همچنین قول ملائکه که گفتند: «وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ»؛[4] و هر یک از فرشتگان می‌‏گویند: ما مقام معلومی داریم. بدیهی است که در این موارد کلمه مقام نه اسم مکان واقعی است، و نه اسم زمان و نه مصدر میمی، بلکه همان‌طور که گفتیم صفات، از باب عنایت و مجاز، محل استقرار و مکان فرض شده است. در آیه مورد بحث هم مقام خدای تعالی به همین معنا است؛ یعنی صفت ربوبیت و سایر صفات کریمه او؛ مانند علم، قدرت، قهر، رحمت و غضب که از لوازم ربوبیت او است، مقام او است که در آیات «...وَ لا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوی‏ وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی»،[5] و «نَبِّئْ عِبادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنَّ عَذابِی هُوَ الْعَذابُ الْأَلِیمُ».[6] مقام خود را به بندگانش اعلام می‏دارد. بنابر این، مقام خدای تعالی که بندگان خود را از آن می‌‏ترساند همان مرحله ربوبیت او است که مبدأ رحمت و عذاب است. رحمت و مغفرت نسبت به کسانی که ایمان آورده و تقوا پیشه کنند؛ عذاب سخت و عقاب شدید، نسبت به کسانی که آیات او را تکذیب نموده و نافرمانیش کنند. [7] البته برخی از مفسران می‌گویند؛ مراد از «مقام رب»، مقام پروردگار در قیامت است، آن هنگامی که انسان در محضر او می‌ایستد و خداوند از اعمال او سؤال می‏کند.[8]   [1] . نازعات، 40. [2] . رحمن، 46. [3] . مائده، 107. [4] . صافات، 164. [5] . طه، 81- 82. «... و در آن طغیان نکنید، که غضب من بر شما وارد شود و هر کس غضبم بر او وارد شود، سقوب می‏کند! و من هر که را توبه کند، و ایمان آورد، و عمل صالح انجام دهد، سپس هدایت شود، می‏آمرزم! [6] . حجر، 49- 50.« بندگانم را آگاه کن که من بخشنده مهربانم! و (اینکه) عذاب و کیفر من، همان عذاب دردناک است » [7] . طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن،، ج‏20، ص 193، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق. [8] . آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج ‏15، ص 237، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، 1415 ق؛ اندلسی ابو حیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، ج‏10، ص 401 ، دار الفکر، بیروت، 1420 ق.