منظور از مقام رب در آیات قرآن چیست؟

کلمه (مقام) در قرآن کریم به تناسب، در آیات مختلف آمده، اما در دو آیه به (رب) اضافه شده است: (وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ ...)؛[1] (وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ).[2]
قبل از هر سخنی باید گفت؛ کلمه (مقام) اسم مکان است، و منظور از آن مکانی است که در آن جسمی از اجسام بایستد. اصل در معنای کلمه مقام این است. چنان‌که اسم زمان و مصدر میمی نیز معنای اصلی آن است. اما بسیار اتفاق می‌افتد که صفات و احوال چیزی مجازاً، محل و قرارگاه آن چیز اعتبار می‌شود، و به آن صفات و احوال، مقام و منزلت اطلاق می‌شود؛ مانند آیه‌ای که در مورد شهادت می‌فرماید: (فَآخَرانِ یَقُومانِ مَقامَهُما)؛[3] دو شاهد دیگر از کسانی که بر آنها ستم و خیانت شده و نزدیک‌تر به میت‌‌اند (یعنی از وارثان میت هر چند مدعی هستند) به جای آنها می‌ ایستند.
همچنین قول ملائکه که گفتند: (وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ)؛[4] و هر یک از فرشتگان می‌‌گویند: ما مقام معلومی داریم.
بدیهی است که در این موارد کلمه مقام نه اسم مکان واقعی است، و نه اسم زمان و نه مصدر میمی، بلکه همان‌طور که گفتیم صفات، از باب عنایت و مجاز، محل استقرار و مکان فرض شده است.
در آیه مورد بحث هم مقام خدای تعالی به همین معنا است؛ یعنی صفت ربوبیت و سایر صفات کریمه او؛ مانند علم، قدرت، قهر، رحمت و غضب که از لوازم ربوبیت او است، مقام او است که در آیات (...وَ لا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوی‌ وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی)،[5] و (نَبِّئْ عِبادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنَّ عَذابِی هُوَ الْعَذابُ الْأَلِیمُ).[6] مقام خود را به بندگانش اعلام می‌دارد.
بنابر این، مقام خدای تعالی که بندگان خود را از آن می‌‌ترساند همان مرحله ربوبیت او است که مبدأ رحمت و عذاب است. رحمت و مغفرت نسبت به کسانی که ایمان آورده و تقوا پیشه کنند؛ عذاب سخت و عقاب شدید، نسبت به کسانی که آیات او را تکذیب نموده و نافرمانیش کنند.[7]
البته برخی از مفسران می‌گویند؛ مراد از (مقام رب)، مقام پروردگار در قیامت است، آن هنگامی که انسان در محضر او می‌ایستد و خداوند از اعمال او سؤال می‌کند.[8]
پی نوشت:
[1]. نازعات، 40.
[2]. رحمن، 46.
[3]. مائده، 107.
[4]. صافات، 164.
[5]. طه، 81- 82. (... و در آن طغیان نکنید، که غضب من بر شما وارد شود و هر کس غضبم بر او وارد شود، سقوب می‌کند! و من هر که را توبه کند، و ایمان آورد، و عمل صالح انجام دهد، سپس هدایت شود، می‌آمرزم!
[6]. حجر، 49- 50.( بندگانم را آگاه کن که من بخشنده مهربانم! و (اینکه) عذاب و کیفر من، همان عذاب دردناک است )
[7]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن،، ج‌20، ص 193، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[8]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج ‌15، ص 237، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، 1415 ق؛ اندلسی ابو حیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، ج‌10، ص 401 ، دار الفکر، بیروت، 1420 ق.
منبع:islamquest.net