آیا کشته شدن انسانها در عملیات استشهادی با مشروعیت آن در تضاد نیست؟
(عملیات استشهادی) به عنوان یکی از روش های دفاعی، از مفاهیم مهمی است که به موازات گسترش جهانی اشغال‌گری، خشونت و ترور در دو دهه‌ی پایانی قرن بیستم، در ادبیات سیاسی اسلام نیز به تدریج، ظاهر شده است. در این رابطه هجمه روانی سنگینی توسط رسانه های استکبار علیه این شیوه دفاعی به وجود آمده به گونه ای که آن را بعنوان یکی از مصادیق تروریسم به ملت ها معرفی می نمایند. بر این اساس سایت برهان طی دو بخش که قسمت اول آن پیش از این انتشار یافت، ابعاد و حدود و ثغور و نیز شبهات موجود پیرامون این مسئله را مورد بررسی قرار داد. بخش دوم این مقاله در ادامه می آید.
آیا تحت تأثیر قرار گرفتن جان زنان و کودکان در چنین عملیاتی با مشروعیت این قبیل اقدام‌ها منافاتی ندارد؟
در پاسخ به این سؤال چند نکته را متذکر می‌شویم:
اول، گاهی تمامی افراد دشمن اعم از زن و مرد، کوچک و بزرگ در تجاوز شرکت دارند؛ مثل اینکه دشمن با اهل، زن و فرزندش به مملکت اسلامی هجوم آورده و آن‌جا را اشغال کرده و در آن‌جا ساکن شده و راهی برای بیرون راندن آنان از این سرزمین جز سلب امنیت ایشان وجود ندارد. در این حالت چون تنها راه باقی‌مانده برای سلب امنیت آنان عملیات شهادت طلبانه است، این عملیات تحت چنین شرایطی جایز خواهد بود.
دوم، ممکن است زنان دشمن نیز در کنار مردان آموزش‌هایی ببینند و دوشادوش مردان بجنگند، بنابراین آنان جزو سربازان دشمن هستند و کشتن آنان، کشتن نیروهای دشمن است نه شهروندان بی‌گناه. این مطلب را فقها با صراحت ابراز داشته‌اند که اگر زنان، کودکان و سالخوردگان به نحوی از انحا دشمن را یاری رسانند، در حکم دشمن‌اند و کشتن آنان مجاز و بلکه لازم است.
سوم، ممکن است وقتی رزمندگان مسلمان اقدام به چنین عملیاتی می‌کنند، کشته شدن دیگران از باب ناچاری و ضرورت باشد؛ بدون این که امری مقصود نظر ایشان باشد.
چهارم، حتی اگر با علم به کشته شدن شهروندان عادی اقدام به عملیات کنند، از باب (مقابله به مثل در حد ضرورت) مجاز و مشروع است.
در پاسخ به این سؤال مناسب است به متن یکی از استفتائاتی که از حضرت آیت الله فاضل لنکرانی(ره) در این باره بیان شده نیز توجه نماییم:
س 294: مدتی قبل یک فلسطینی در یک پاساژ اسراییلی با انفجار خود دست به انتحار زد. آیا طبق قوانین جهاد در اسلام، جایز است فردی دانسته زنان و کودکان را بکشد؟
ج 294: (اگر دزدی به حریم خانه‌ی کسی تجاوز کرد، با او مقابله می‌کنند، اگر چه با زن و بچه خود آمده باشد. اما در مورد سؤال شما، باید توجه داشته باشیم که این اشغال‌گران صهیونیست هستند که کودکان فلسطین را در آغوش مادرانشان شهید می‌کنند و خانه‌ی آنها را بر سرشان خراب می‌کنند ... لکن از نظر اسلامی، لازم است مجاهدین فلسطین با نظامیان اسراییلی و با غیرنظامیانی که پشتیبانی و حمایت از صهیونیست‌ها می‌کنند، مبارزه و جهاد کنند.)
نکته‌ای که در پاسخ به استفتای اشاره شده قابل توجه است این است که این پاسخ با تکیه بر ادلّه‌ی فقهی شیعه در باب (دزد متجاوز) (لصّ محارب) صورت گرفته است.
تفسیری که نگارنده از این پاسخ داشته (و به ظن قوی در واقع نیز همین گونه باشد) آن است که بر اساس این ادله، چنان چه دزدی به حریم خانه، اهل و عیال فردی تجاوز کند خون او هدر بوده و فرد می تواند در مقام دفاع از خود و خانواده حتی او را به قتل برساند؛ اعم از این که به تنهایی به حریم آن خانه تجاوز نموده باشد و یا همراه زن و فرزندان خود. در واقع در حال حاضر وضعیت اشغال‌گران صهیونیست در سرزمین‌های اشغالی نیز تحت همین عنوان قرار دارد.
بر اساس آموزه‌های اسلامی چه ضوابط و مقرراتی بر این قبیل عملیات حاکم است؟
از مجموع دیدگاه‌های فقهای شیعه در رابطه با فتاوا و نظریاتی که در مورد عملیات شهادت طلبانه بیان کرده‌اند به دست می‌آید که ایشان وجود شرایط متعددی را برای این‌گونه اقدام‌ها در نظر گرفته‌اند که در این جا تعدادی از مهمترین موارد را بیان می‌کنیم:
1 دفاع از اسلام و مسلمین متوقف بر انجام این نوع عملیات باشد. پس اگر می‌توان با روش‌های دفاعی معمول و متعارف دفع تجاوز نمود و سرزمین‌های اسلامی را از چنگال متجاوزان و اشغال‌گران بیرون آورد، دیگر نیازی به انجام عملیات استشهادی نمی‌باشد.
2 این گونه اقدام‌ها لازم است با اجازه‌ی حاکم شرع انجام شود؛ یعنی کسی به طور خود سرانه و بدون برنامه‌ریزی قبلی و اخذ مجوز شرعی حق ندارد دست به چنین عملیاتی بزند. بعضی از فقها می‌گویند ضرورت تشخیص انجام چنین عملیاتی باید با اذن ولی فقیه، حاکم شرع، مجتهد جامع الشرایط و رهبری شرعی باشد. در جهان امروز مسایل سیاسی، اجتماعی و نظامی خیلی پیچیده است و انجام چنین عملیاتی باید بسیار حساب شده و با توجه به مقتضیات زمان، مکان و با کارشناسی اهل خبره و متخصصین امر تحت اشراف رهبری شرعی انجام شود. در غیر این صورت ممکن است آثار نامطلوبی به دنبال داشته باشد و مورد سوء استفاده دشمنان اسلام قرار گیرد.
علامه سید محمد حسین فضل اللّه درباره‌ی این شرط می‌گوید: (مسؤول تشخیص ضرورت انجام عملیات استشهادی به طور قطع دستگاه رهبری شرعی است. این نهاد است که ضرورت چنین کاری را تشخیص می‌دهد و مجاهدان را به انجام آن توجه می‌دهد و یا به استفاده از هر ابزار جهادی دیگر فرا می‌خواند. دستگاه رهبری شرعی هم برای تشخیص این وضع باید به اهل خبره رجوع کند. زمانی که برنامه روشن شد و ابعاد موضوع بررسی شد و رهبری به این نتیجه رسید که عملیات استشهادی ضرورت دارد، دستور اقدام به آن را صادر می‌کند.)
3 افراد بی‌گناه کشته نشوند. البته منظور از افراد بی‌گناه کودکان، زنان، سالخوردگان و کسانی هستند که در تجاوز، اشغال‌گری و مساعدت به متجاوزین و اشغال‌گران هیچ نقشی نداشته باشند و اگر این افراد به نحوی از انحا دشمن متجاوز و اشغال‌گر را یاری و کمک نمایند در حکم دشمن بوده و کشتن ایشان جایز است.
در اسراییل وضع از نوع دوم است، زیرا جامعه‌ی اسراییل اساساً یک جامعه‌ی نظامی به حساب می‌آید. در این جامعه زنان و مردان همگی تکالیف و مأموریت‌های نظامی بر عهده دارند و افراد به دو گروه در حال خدمت و ذخیره‌ی احتیاطی تقسیم می‌شوند؛ از این رو افراد به دلیل پیوند سیستماتیک خود با ارتش، نظامی محسوب می‌شوند.
جامعه‌ی اسراییل اساساً یک جامعه‌ی نظامی به حساب می‌آید. در این جامعه زنان و مردان همگی تکالیف و مأموریت‌های نظامی بر عهده دارند و افراد به دو گروه در حال خدمت و ذخیره‌ی احتیاطی تقسیم می‌شوند؛ از این رو افراد به دلیل پیوند سیستماتیک خود با ارتش، نظامی محسوب می‌شوند.
(حامد الگار) در این رابطه می‌گوید: (در اسراییل بیشتر افراد یا نظامی بوده‌اند یا هستند و یا این که خواهند شد و حق امنیت در آن سرزمین اشغالی ندارند، البته تا به حال کوشش شده که به طور مستقیم مثلاً به کودکستان‌ها، مدارس و حتی به کنیسه‌ها حمله نشود.)
4 انجام این عملیات به منظور اعتلای کلمه‌ی حق و به قصد ضربه زدن به دشمن و دفع تجاوز باشد و خواسته‌های شخصی و هواهای نفسانی در آن دخالتی نداشته باشد و مجری عملیات نیت کشتن خود را نکند.
5 این عملیات باید برضد کفاری انجام شود که کشورهای اسلامی را اشغال کرده و یا اعلام جنگ با مسلمین کرده‌اند و با مسلمین در حال جنگ هستند نه تمامی کفار و صرف کفر موجب اباحه‌ی قتل آنها نمی‌شود. از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) روایت شده است که ایشان فرمود: (مَنْ قَتَلَ مُعاهَداً لم یَرَحْ رائحةَ الجنه وَ اِن ریحها تُوجَدُ مِن مَیسرةِ اَربعینَ عاماَ) (هر کس کافر معاهدی را بکشد بوی بهشت به او نمی‌رسد، اگر چه بوی بهشت از مسیر چهل سال یافت می‌شود.)
6 مجری عملیات باید قطع و یا ظن غالب به این داشته باشد که انجام عملیات موجب کشته یا زخمی شدن و یا شکست دشمن می‌شود و یا جرأت به مسلمانان برضد کفار و اشغال‌گران می‌دهد و یا موجب تضعیف دشمنان متجاوز می‌گردد.
بررسی و ارزشیابی ضربه زدن به دشمن، نباید به مردم عادی واگذار شود، بلکه لازم است این مسأله توسط مسلمانانی که اهل خبره و اهل نظر و متولیان امرند و آشنای به اوضاع و احوال سیاسی و نظامی می‌باشند، انجام شود و رعایت شرایط زمانی و ابعاد مختلف سیاسی از عواملی است که نباید مورد غفلت قرار گیرد.
7 مصلحت اسلام و مسلمین مقتضی چنین عملیاتی باشد. یعنی اگر شرایط و مقتضیات زمان و مکان طوری است که انجام این‌گونه عملیات به مصلحت نیست، باید از آن خودداری شود. تشخیص این مصلحت هم بر عهده‌ی مسؤولین امر است نه مجری عملیات.
افزون بر مطالب ذکر شده (استفاده از عموم و اطلاق آیات و روایات جهاد و دفاع، ضرورت‌های موجد توسل به عملیات استشهادی و...) در این باره استفتائات متعددی نیز از مراجع عظام تقلید، پیرامون مشروعیت عملیات استشهادی صورت گرفته که اجوبه‌ی ایشان به این استفتائات، خود دلیل محکمی بر مشروعیت عملیات استشهادی به شمار می‌رود که به جهت اختصار، از بیان آن صرف نظر می‌نماییم.
در مجموع، نظر به آن چه بیان شد از آن جایی که عملیات استشهادی ملاک جهاد و دفاع را دارد با انتحار و عملیات انتحاری برضد انسان‌های بی‌گناه که خودکشی بی‌جهت شرعی است، تفاوت اساسی دارد، از این رو ادله‌ی حرمت قتل نفس منصرف از آن بوده و می‌توان آن را به عنوان یکی از مصادیق جنگ مشروع به شمار آورد.
این مقال را با ذکر بیان معروفی از بنیانگذار و رهبر فقید انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی(ره) در وصف حماسه‌ی ماندگار نوجوان بسیجی، حسین فهمیده به پایان می‌بریم که در تجلیل از این رشادت (که مصداقی بارز از عملیات استشهادی به شمار می‌رود) فرمودند: (رهبر ما آن طفل دوازده ساله‌ای است که با قلب کوچک خود که ارزشش از صدها زبان و قلم ما بزرگ‌تر است، با نارنجک خود را زیر تانک دشمن انداخت و آن را منهدم نمود و خود نیز شربت شهادت نوشید.)
(حمید رضا قنبری نژاد اصفهانی، کارشناس ارشد حقوق بین الملل،http://www.jangnarm.com/index.aspx?siteid=51&pageid=2835&newsview=35704)
