منظور از اولوالامر در آیه 59 سوره نساء کیست؟

منظور از اولوالامر در آیه 59 سوره نساء کیست؟

دیدگاههای دانشمندان شیعی درباره تفسیر ( اولی الامر) در آیه 59 سوره نساء، یکسان و مساوق با روایات متواتر ( یا لااقل متظافر) در این زمینه است. آنان اولی الامر را بر عترت معصوم پیامبر خدا (ص) تطبیق کرده اند.
مفسران اهل سنت اولی الامر را به دو صورت کلی معنا کرده اند: والیان و دانشمندان، به شرطی که حکمشان منطبق بر احکام خدا باشد؛ و اهل حل و عقد، بدون قید وشرط؛ چون اجماع آنان مصون از خطاست.
راویان اهل سنت در این باره به شش گروه عمده تقسیم می شود که تنها یک گروه را می توان با آیات و روایات و نیز شواهد و قرائن تایید کرد. این گروه از روایات همسان با دیدگاه شیعه است که اولی الامر را تنها بر افرادی خاص از معصومان اطلاق کرده است.
مقدمه

هر چند مفهوم ( اولی الامر) در آیه 59 سوره نساء روشن است[1]، فریقین در تعیین مصداق آن‌اختلاف نظر جدی دارند. در این اختلاف نظر، بنا به دستوری که قرآن در همین آیه صادر کرده و فرموده: ( فإن تنازعتم فی شیءٍ فردّوه إلی اللَّه والرسول...؛ پس اگر در چیزی نزاع کردید آن را به خدا و پیامبربازگردانید...)، باید به قرآن و سنت پیامبر خدا (ص) مراجعه کرد. شیعه بر این باوراست که پس از مراجعه به این دو منبع، به طور آشکار می‌توان حکم کرد که مراد از ( اولی الامر) بنا به قرائن و شواهد درونی آیه مذکور و آیات دیگر قرآن و نیز تفسیر پیامبر خدا، پیشوایان معصوم اند و جای هیچ‌ تردید و انکار در آن نیست.
در اندیشه شیعی مرجعیت دینی اولیالامر از حاکمیت سیاسی آنان جدا نیست. آنان باید هم در بعد تفسیر و تشریح آموزه‌های دین و هم در بعد حاکمیت سیاسی و قضایی و رفع اختلافها معصوم باشند و سیره و سنتشان بر کتاب خدا و سنت پیامبر اکرم (ص) منطبق شود تا بنا به ظاهر این آیه، اطاعتشان همردیف اطاعت خدا و رسول قرار گیرد و به طور مطلق قبول افتد. این معصومان کسانی جزاهل بیت پیامبر خدا (ص) نیستند.
احادیث شیعه درباره تفسیر اولیالامر متواتر یا لااقل متظافرند، بدون آنکه در میان آنها تعارض باشد. این احادیث حامل پیامهای متنوع اند و همه آنها در تبیین اولی الامر همداستان اند، اولی الامر در این‌احادیث با پیوند با آیات دیگر قرآن[2] و احادیث متعدد، از زوایای گوناگون توصیف شده‌اند.[3]
اهل سنت در این باره دیدگاههای دیگری دارند. تمام آنان به جز فخر رازی ( که قول وی را پس از این‌خواهید دید)، اطاعت اولیالامر در این آیه را مشروط به شرط اطاعت خدا و عدم معصیت او می‌دانند؛ ازاین رو، برخلاف دیدگاه شیعه، اولیالامر را بر افرادی خاص از معصومان تطبیق نمی‌کنند، اقوال تفسیری‌اهل سنت در این زمینه بدین شرح است:
یک. اولی الامر تنها حاکمان بر حق‌اند. زمخشری (م 538 ق) می‌گوید:
خداوند (در آیه قبل) به والیان دستور داد امانات را به اهلش برگردانند و به عدالت داوری‌کنند. سپس در این آیه به مردم دستور داد آنان را اطاعت کنند و داوری‌ شان را گردن نهند. آنان جز حاکمان بر حق نیستند، چون خدا و رسول او از حاکمان جور بیزارند و امکان ندارد وجوب اطاعت آنان به اطاعت خدا و رسول عطف شود.[4]
زمخشری بر همین اساس، مخاطب ( إن تنازعتم؛ اگر نزاع کردید) را حاکمان بر حق می‌شناسد که درحین تنازع، تنها با رجوع به کتاب خدا و سنت رسول او به نزاع پایان می‌دهند.
دو. اولی الامر شامل امیران و عالمان هر دو می‌شود. قرطبی (م 671 ق) ضمن ارائه برخی ازاحادیث در این باره می‌نویسد:
درست‌ ترین اقوال در این زمینه دو قول است؛ قول اول: مراد از اولی الامر حاکمان اند، چون‌ آنان صاحب امرند و حاکمیت برای آنهاست. قول دوم: مراد دانشمندان دین شناس اند، چون ‌خداوند فرمان داده تنازع را به کتاب خدا و سنت پیامبرش ارجاع دهند و کسی جز عالمان ‌دین کیفیت رد به کتاب خدا و سنت رسول او را نمی‌شناسد.[5]
قرطبی قول دوم ( که میگوید اولی الامر تنها عالمان اند) را مورد قبول مالک بن انس می‌داند[6]. ابن کثیر (م 774 ق) نیز اولی الامر را شامل حاکمان و عالمان، هر دو، می‌داند.[7]
سه. این قول دایره وسیع ‌تری را درباره اولی الامر در بر می گیرد و آنان را شامل حاکمان، سلاطین، قاضیان و هر کس که ولایت شرعیه دارد، می‌داند[8].
چهار. اولی الامر اصحاب اجماع اند. با آنکه این قول در میان اهل سنت تا پیش از فخررازی نیز مطرح ‌بود[9]، لیکن رازی (م 606 ق) به آن توجه ویژه کرد و آن را مدلل ساخت. وی می‌گوید:
خداوند تعالی به اطاعت اولی الامر بدون هیچ قید و شرطی دستور داده است و هر که را خداوند بدین صورت به اطاعتش امر کند، به طور قطع مصون از خطاست. بنابراین اولی‌الامر باید از خطا مصون باشند... و چون در این زمان معرفت امام معصوم و دسترسی به‌ وی امکان‌پذیر نیست، بنابراین مصداق دیگری از معصوم که اجماع اهل حل و عقد ازامت اند، مراد است و این بدین معناست که اجماع اهل حل و عقد، حجت خواهد بود.[10]
سپس فخررازی درباره اقوال دیگر مناقشه‌هایی صورت می‌دهد. مدار مناقشه‌های رازی بر ظاهراطلاق اطاعت اولی الامر در آیه است که مقرون به اطاعت رسول خداست و بر عصمت اولی الامر دلالت دارد. بنابراین از نظر فخررازی، اولی الامر معصوم اند، لیکن مصداق آن تنها اجماع امت است که دراهل حل و عقد متبلور خواهد شد، نه آنچه که شیعه در تعیین مصداق اولیالامر می‌گوید. فخررازی ‌دیدگاه شیعه را در این باره به نقد کشیده که پس از این خواهید دید.
حاصل آنکه مفسران اهل سنت، اولی الامر را به دو صورت معنا کرده‌اند: والیان و دانشمندان‌؛ به شرطی که حکمشان منطبق بر احکام خدا باشد، و اهل حل و عقد، بدون قید و شرط؛ چون اجماع آنان‌مصون از خطاست. اکنون باید دید روایات اهل سنت در این زمینه چه پیامی دارد و دانشمندان اهل‌سنت تا چه اندازه متأثر از این روایات اند.
روایات اهل سنت در این زمینه چند دسته‌اند:
اول. اولی الامر افرادی خاص‌اند که نخستین آنان علی(ع) است. حاکم حسکانی، ازدانشمندان قرن پنجم، با سند خود از امام علی(ع) از رسول خدا (ص) ‌چنین می‌آورد:
شریکان من کسانی‌اند که خداوند (اطاعت) آنان را با اطاعت خویش و من کنار هم آورد ودرباره آنان چنین نازل کرد: ( یا أیّها الذین آمنوا أطیعوا اللَّه وأطیعوا الرسول وأولی الأمرمنکم...). من گفتم: ای پیامبر خدا، آنان چه کسانی‌اند؟ فرمود: ( تو نخستین آنان هستی.)[11]
جوینی (م 730 ق) نیز با سند خود در ضمن حدیثی دراز دامن، از مُحاجّه امام علی(ع) با برخی از صحابه در زمان خلافت عثمان، چنین نقل می‌کن:
... فأنشدکم اللَّه أتعلمونَ حیث نزلت: ( یا أیّها الذین آمنوا أطیعوا اللَّه وأطیعوا الرسول وأولی‌الأمر منکم...) وحیث نزلت: ( إنّما ولیّکم اللَّه ورسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلوةویؤتون الزکاة وهم راکعون) و حیث نزلت: (... ولم یتخذوا من دون اللَّه ولارسوله ولا المؤمنین ولیجة) قال الناس: یا رسول اللَّه خاصة فی بعض المؤمنین أم‌عامّةً لجمیعهم؟ فأمر اللَّه عزّ وجلّ نبیّه صلی اللَّه علیه وآله وسلم أن یعلّمهم ولاة أمرهم وأن یفسِّرلهم مِن الولایة ما فسّر لهم من صلاتهم وزکاتهم وحجهم فینصبنی للناس لغدیر خم... ثمّ خطب‌فقال: أیها الناس أتعلمون أنّ اللَّه عزّ وجلّ مولای وأنا مولی المؤمنین وأنا أولی بهم من أنفسهم؟ قالوا: بلی یا رسول اللَّه، قال: قم یا علیّ فقمت فقال: من کنت مولاه فعلیّ هذا مولاه...؛
علیّ (علیه السلام) به آنان فرمود: شما را به خدا سوگند می‌دهم آیا می‌دانید ( و به یاد دارید) هنگامی که آیه ( یا أیّها الذین آمنوا أطیعوا اللَّه وأطیعوا الرسول وأولی الأمر منکم...) و آیه( إنّما ولیّکم...) و آیه (... ولم یتخذوا من دون اللَّه...) نازل شد، مردم گفتند: ای رسول‌خدا، آیا ( اولی الامر)، ( والذین آمنوا) و ( المؤمنین) (در این سه آیه)، افرادی خاص و برخی ازمؤمان اند یا شامل همه آنان می‌شود؟ پس خداوند به پیامبرش دستور داد والیان امر را (دراین آیات) به مردم بیاموزد و برای ایشان همان گونه که نماز و زکات و حج را تفسیر کرده‌اند، ولایت را تفسیر کند. پس رسول خدا(ص) من را در غدیر خم برای‌مردم نصب کرد (تا به روشنی نشان دهند مراد از این آیات من هستم)، پس خطبه خواند وفرمود: ای مردم، آیا می‌دانید خداوند مولای من و من مولای مؤمنانم و من به ایشان ازخودشان سزاوارترم؟ گفتند: آری، ای رسول خدا. پس به من فرمود: ای علی، برخیز. پس ‌برخاستم. پس فرمود: هر کس من مولای اویم، پس این علی هم مولای اوست...[12]
دوم. اولی الامر فرماندهان سپاه منصوب از ناحیه پیامبر خدایند.
سیوطی به نقل از بخاری، مسلم، ابوداوود، ترمذی، نسایی، ابن جریرطبری و...، از قول ابن عباس ‌می‌نویسد:
آیه ( أطیعوا اللَّه وأطیعوا الرسول وأولی الأمر منکم) درباره عبد اللَّه بن حُذافة بن قیس‌نازل شد، هنگامی که حضرت رسول وی را به فرماندهی سپاهی گماشتند[13].
ابن کثیر پس از نقل این شأن نزول می‌نویسد:
ترمذی این حدیث را حسن غریب می‌داند و گفته است آن را جز از طریق ابن جریج ‌نمی‌شناسیم[14].
شأن نزول دیگری نیز برای آیه به نقل از ( سُدّی) (از تابعین) نقل کرده‌اند. وی آیه را درباره خالد بن ‌ولید که از ناحیه پیامبر خدا (ص) به فرماندهی سپاهی منصوب شد و با عمار یاسراختلاف پیدا کرد، می‌داند[15].
سوم. اولیالامر عالمان و فقیهان دین‌شناس اند. این روایات در میان صحابه از ابن عباس و جابر بن‌عبد اللَّه نقل شده و در بین تابعین گسترش یافته است، و در رأس آنان از مجاهد بن جبر نقل شده است[16]. حاکم نیشابوری به نقل از ابن عباس درباره اولی الامر چنین آورده است.
آنان اهل فقه و دین و اهل طاعت خدایند، مردم را به دینشان آگاه می‌کنند، آنان را به ‌معروف امر و از منکر باز می‌دارند از این رو خداوند اطاعتشان را واجب کرده است[17].
چهارم. روایاتی است که دلالت می‌کند اولی الامر تمام اصحاب پیامبرند. این قول در عصر صحابه ‌مطرح نبوده و در بین تابعان تنها از مجاهد و ضحاک نقل شده است[18].
پنجم. روایاتی که منسوب به عکرمه است. وی اولی الامر را بر ابوبکر و عمر تطبیق کرده و کلبی نیز آن‌را ابوبکر، عمر، عثمان، امام علی و ابن مسعود، منطبق می‌داند[19].
ششم. اولی الامر همان افرادی هستند که خداوند در آیه قبل دستور داده امانات را به آنان بسپارید و فرموده است:( إنّ اللَّه یأمرکم أن تُؤَدّوا الأمانات إلی أهلها؛ خداوند به شما دستور می‌دهد امانات را به‌اهلش بسپارید....)
سیوطی به نقل از مکحول (م 113 ق) که از تابعین بوده است، روایتی را در این زمینه نقل می‌کند. وی می گوید:
این آیه درباره حاکمان و کسانی است که امور مردم را به عهده دارند و در آیه قبل به آن اشاره ‌شده است[20].
طبری نیز به همین معنا حدیثی را از یکی دیگر از تابعین، زید بن أسلم ( از تابعین م 136 ق) نقل می‌کند، وی اولی الامر رابه سلاطین معنا کرده است[21].
اهل سنت روایات فراوان دیگری در ذیل این آیه نقل کرده‌اند، لیکن این احادیث در مقام بیان شأن نزول‌آیه یا تفسیر و تبیین ( اولی الامر) نیست. از جمله آنها احادیثی است که در آنها سفارش رسول خدا (ص) به فرمانبرداری از امیران منصوب خود آمده است. سیوطی به نقل از ابن ابی شیبه، بخاری، مسلم، ابن جریر و ابن ابی حاتم از ابوهریره نقل کرده که پیامبر خدا (ص) ‌چنین فرموده‌اند:
من أطاعنی فقد أطاع اللَّه ومن أطاع أمیری فقد أطاعنی ومن عصانی فقد عصی اللَّه ومن عصی‌أمیری فقد عصانی؛
هر کس من را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده و هر کس امیر منصوب از ناحیه من را اطاعت کند، من را اطاعت کرده و هر کس من را نافرمانی کند، خدا را نافرمانی کرده و هر کس‌امیر منصوب از ناحیه من را نا فرمانی کند، من را نافرمانی کرده است[22].
این حدیث را نیز از رسول خدا (ص) در خطبه حجة الوداع نقل می‌کنند که‌ فرمود:
اتقوا اللَّه وصلوا رحمکم... وأطیعوا ذا أمرکم تدخلوا جنة ربّکم؛
تقوای خدا پیشه کنید، صله رحم کنید... و از صاحبان امر و والیان خود اطاعت کنید، تا به ‌بهشت پروردگارتان وارد شوید[23].
به همین مضمون، احادیثی دیگر در کتب روایی اهل سنت به چشم می‌خورد[24].
بررسی و تحلیل احادیث اهل سنت:

با بررسی احادیث اهل سنت در این زمینه چند نکته استفاده‌ می‌شود:
اولا: احادیث اهل سنت در این باره، جز دسته اول از این روایات، از شخص رسول خدا (ص) درباره تبیین ( اولی الامر) و چگونگی اطاعت از آنان (به طور مطلق یا مشروط) نیست‌. احادیث آنان (غیر از دسته اول) در تبیین اولی الامر، جملگی از صحابه و تابعین نقل شده‌اند.
ثانیا: در این احادیث ( اولی الامر) به حاکمان و والیان معنا نشده‌اند؛ جز روایتی که از مکحول (ازتابعین) نقل کرده‌اند. وی آیه را براساس برداشت خود مبنی بر اینکه این آیه با آیه قبلی پیوستگی دارد، تفسیر کرده است، تنها یک حدیث دیگر نیز از ابوهریره است که به دو صورت نقل شده و در یک صورت‌آن، ( اولی الامر) به امیران معنا شده است.
سیوطی به نقل از چند نفر از محدثان سنی، از ابوهریره چنین آورده است:
هم الامراء منکم وفی لفظ: هم أمراء السرایا؛
آنان (اولی الامر) امیران از خود شمایند و درتعبیر دیگر از این حدیث، آنان فرماندهان سپاه هستند[25].
ثالثاً: اطاعت اولی الامر در نزد اهل سنت، مشروط به شرط اطاعت خدا و عدم معصیت اوست. ازاین رو در ذیل این آیه روایاتی متعدد که در بین آنها احادیثی صحیح نیز به چشم می‌خورد، از رسول خدا(ص) و نیز صحابه و تابعین نقل می‌کنند که مضمون همه آنها این است: ( اطاعت مخلوق درجایی که معصیت خالق است، روا نیست.)[26] با این وجود، هیچ حدیثی در کتب اهل سنت از پیامبر خدا(ص) نقل نشده که دلالت کند خصوص اطاعت اولی الامر در این آیه مقید و مشروط به آن شرط است، بلکه چنین حدیثی در سخن صحابه یا تابعین نیز یافت نشده تا بتوان به واسطه آن، بین این دودسته روایات(روایات درباره معنای اولی الامر و روایات در اطاعت مشروط به شرط عدم معصیت) پیوند بر قرار ساخت. البته شاید بتوان از احادیثی که درباره شأن نزول این آیه نقل کرده‌اند، چنین قید و شرطی رااستنباط کرد که این نکته نیز به زودی بررسی خواهد شد.
به نظر می‌رسد نخستین کسی که این دو دسته احادیث را با یکدیگر پیوند داده و کوشیده است اولی‌الامر را براساس این پیوند تفسیر کند، ابن جریر طبری (م 303 ق) است. وی ضمن توسعه معنای‌ اولیالامر به حاکمان و والیان، به کمک احادیث مشروط به عدم معصیت، می‌نویسد:
قول درست‌ تر ( درباره معنای اولی الامر) سخن کسی است که می‌گوید: مراد از اولی الامر فرماندهان وحاکمان اند، چون اخبار صحیح از رسول خدا (ص) نقل‌شده که در آن به اطاعت پیشوایان و فرماندهان، در جایی که امر به اطاعت خدا کنند و برای ‌مسلمین مصلحت باشد، دستور داده است[27].
آن گاه طبری روایتی را از ابوهریره نقل می‌کند که در آن از قول پیامبر(ص) ‌می‌گوید:
پس از من حاکمانی امور شما را به دست خواهند گرفت... پس در آنچه که موافق حق‌ بود، آنان را اطاعت کنید و سخنشان را بشنوید[28].
طبری روایاتی دیگر در این زمینه نقل کرده است[29]. آنچه در اینجا دشوار می‌نماید، عدم وجود دلیل برای چنین پیوندی است. با آنکه اولیالامر در احادیث اهل سنت - لااقل در عصر صحابه- به حاکمان و سلاطین معنا نشده بود، به‌تدریج در اعصار بعدی در بین اهل سنت طرفدارانی یافت و سپس با احادیث دیگر درباره کیفیت‌اطاعت پیوند خورد.البته گفتیم که در کتب اهل سنت، حدیثی از رسول خدا و نیز صحابه به چشم ‌نمی‌خورد که در خصوص تبیین معنای اولی الامر، آن را به حاکمان و سلاطین معنا کند و اطاعتشان رامقید به مواردی کند که موجب معصیت خدا نشود. از این رو به نظر می‌آید اشکالهای فخررازی درست‌ باشد که می‌گوید:
اولاً: اگر مراد از اولی الامر حاکمان و سلاطین باشد و طاعت آنان در جایی واجب باشد که‌ دلیلی بر حق و صواب بودن اوامرشان در دست باشد، این دلیل چیزی جز کتاب و سنت‌ نیست و در این صورت، اطاعت اولیالامر، منفصل از اطاعت کتاب خدا و سنت رسول‌ نخواهد بود و این اطاعت، همان اطاعت خدا و رسول اوست، در حالی که اطاعت اولی‌الامر در آیه مستقل از آن دو اطاعت است... .
ثانیاً: دخالت شرط در اطاعت اولی الامر، خلاف ظاهر آیه است.
ثالثاً: اعمال امرا و سلاطین، موقوف بر فتاوای فقهاست و اطاعت از آنان در واقع اطاعت‌ از امرای سلاطین، یعنی همان فقهاست.[30]
رابعاً: دسته سوم از این روایات که اولی الامر را عالمان و فقیهان می‌شناسد، با چند اشکال روبه روست‌. از جمله این اشکالات قیدی است که در اطاعت آنان ملحوظ می‌شود، در حالی که آیه به طور مطلق فرمان به اطاعت‌داده است ( جز آنکه بگوییم مراد از این عالمان و فقیهان، عترت معصوم پیامبر خدا (ص) باشند یعنی همان که شیعه می‌گوید). اطاعت از آنان نیز در صورتی که مقید باشد، بازگشت به اطاعت خدا ورسول می‌کند و اطاعتی مستقل نخواهند داشت. افزون بر آن، همان گونه که شیخ طوسی (ره) می‌گوید: اولی الامر به معنای صاحبان امر و فرمان اند و عالمان موضوعاً از این عنوان بیرون اند[31]؛ چون آنان صاحبان ‌امر و فرمان نیستند.
اشکال دیگری که بر همه این روایات وارد می‌شود، این است که با این معنا از اولی‌الامر، اطاعت از آنان مولوی نخواهد بود و ارشادی است؛ یعنی اطاعتی که خداوند دستور داده از اولی‌الامر انجام گیرد، ارشاد به حکم عقل است که همواره انسان را به فرمانبرداری از فرمانده خود، جز درمواردی که این اطاعت منجر به معصیت خدا شود، فرا می‌خواند. در حالی که به نظر می‌آید آیه در مقام ‌بیان امر مولوی به اطاعت از اولی الامر است، به همان نحوی که به اطاعت رسول فرمان داده است. افزون‌ بر آن، اگر مراد از اولی الامر عالمان و فقیهان باشند، خطاب ( إن تنازعتم فی شی‌ء؛ اگر درباره چیزی نزاع‌داشتید) به اولی الامر خواهد بود؛ یعنی در این صورت، قرآن به عالمان دستور می‌دهد نزاع خود را باارجاع به کتاب خدا و رسول او حل کنند؛ در صورتی که ظاهر خطاب در آیه به فرمانبرداران، یعنی مؤمنان ‌و افراد جامعه است؛ همان افرادی که خطاب ( اطیعوا اللَّه وأطیعوا الرسول...) متوجه آنهاست.
خامساً: روایات دسته چهارم و پنجم که در مقام تطبیق اولیالامر بر افرادی خاص است، اجتهاد شخصی از ناحیه افرادی مانند عکرمه است و از نظر اهل سنت قابل استناد نیز نیست و از این رو به آن‌ توجهی نکرده‌اند. دسته ششم نیز که گفتیم در أعصار بعدی به تدریج در بین اهل سنت طرفدارانی یافت، ‌در بین صحابه مطرح نبوده و نخستین کسی که چنین تفسیری از آیه دارد، یکی از تابعین به نام مکحول است.
سادساً: تطبیق آیه با آنچه که اهل سنت درباره شأن نزول آن گفته‌اند نیز با دشواریهای جدی‌ روبه روست. دو شأن نزول برای این آیه نقل شده است که یکی از ابن عباس و درباره عبد اللَّه بن حُذافة بن قیس است که از ناحیه پیامبر به فرماندهی سپاهی منصوب شده بود. خلاصه داستان وی بدین شرح است:
... وی به افراد تحت فرمان خود می‌گوید: آیا رسول خدا (ص) به ‌شما دستور ندادند من را اطاعت کنید؟ گفتند: آری. گفت: برای من هیزم فراهم کنید. پس‌ آنها را آتش زد و گفت: داخل آتش شوید. جوانی در میان آنان گفت: از این آتش به رسول‌خدا پناه برید. اگر ایشان به شما دستور دادند، وارد آن شوید. هنگامی که آنان به نزد رسول ‌خدا آمدند و جریان را گفتند، حضرت فرمود:( لو دخلتموه ما خرجتم منها أبداً إنما الطاعة فی‌المعروف)؛ اگر داخل می‌شدید، هرگز راه عذری نداشتید. اطاعت تنها در امور معروف، رواست.[32]
پیام آیه با این شأن نزول قابل انطباق نیست؛ چون آیه در مقام بیان اطاعت از اولی الامر است، نه درمقام حد و حدود اطاعت از اولیالامر که موضوع اصلی در این داستان است. بنابراین، به نظر می‌آید این ‌داستان ارتباطی با آیه مورد بحث ندارد و اهل سنت که آن را در ذیل این آیه نقل کرده‌اند، تنها برای تایید چندین حدیث است که گفتیم در ذیل همین آیه آورده‌اند که می‌گوید:( لا طاعة لمخلوق فی معصیةالخالق؛ اطاعت مخلوق در جایی که منجر به معصیت خدا شود، روا نیست.) شاهد آن هم حدیث امام‌علی(ع) و ابوسعید خدری است که چندین نفر از محدثان اهل سنت، از جمله ابن ابی شیبه، احمد حنبل، ابویعلی، ابن خزیمه، ابن حبان و حاکم نیشابوری، از قول آنان همین داستان را نقل کرده‌اند، بدون آنکه آن را به عنوان شأن نزول آیه محسوب کنند[33].
تطبیق آیه بر شأن نزول دیگری که برای آن نقل شده دشوارتر از شأن نزول قبلی است. سُدّی (ازتابعین) داستانی را نقل کرده و نزول آیه را در مورد آن می‌داند. خلاصه داستان بدین شرح است:
پیامبر خدا (ص) خالد بن ولید را به فرماندهی سپاهی گماشتند. در آن‌سپاه عمار نیز حضور داشت. یکی از دشمنان به حضور عمار آمد و اسلام آورد و امان‌خواست. عمار نیز به او امان داد. خالد از این کار برآشفت. عمار و خالد به یکدیگر دشنام ‌دادند و سپس نزاعشان را نزد پیامبر(ص) مطرح کردند. حضرت امانی راکه عمار داده بود پذیرفتند و وی را از انجام دو باره این کار بدون اجازه فرمانده نهی کردند. در آن جا دوباره به یکدیگر دشنام دادند، پیامبر خدا (ص) به خالد فرمود: عمار را دشنام نده! هر کس عمار را دشنام دهد، خدا دشنام داده و... . عمار که ‌خشمگین بود برخاست و رفت خالد به دنبال وی شتافت و لباسش را گرفت و از او عذر خواست و عمار نیز از او درگذشت. پس آیه مذکور نازل شد[34].
به نظر می‌رسد این شأن نزول از قبیل تطبیق آیه بر استنباطی است که سُدّی از آیه داشته است، نه آنکه واقعاً آیه درباره این ماجرا نازل شده باشد. این استنباط به دلیل روایات فراوان دیگری است که اهل‌سنت از پیامبر خدا(ص) در ذیل این آیه و آیات دیگر نقل کرده‌اند که در آنها حضرت‌ به اطاعت امیران منصوب از ناحیه خود دستور داده و مردم را از مخالفت با آنان برحذر داشته است؛ ‌مانند این حدیث که بخاری به نقل از انس از پیامبر خدا(ص) چنین آورده است:
اسمعوا وأطیعوا وإن استعمل علیکم حبشی...؛
بشنوید و اطاعت کنید؛ هر چند بر شما فرماندهی حبشی گمارم[35].
شاهد بر این مطلب هم این است که عنوان اولی الامر بر خالد - پس از بازگشت از جنگ - صدق نمی‌کند و سخن از فرمان اطاعت او نیست. افزون بر آن، این شأن نزول در میان صحابه که شاهد نزول آیات ‌بوده‌اند مطرح نبوده و سُدّی تابعی آن را نقل کرده است. البته تنها یک روایت از طریق ابوصالح از ابن عباس‌ نقل شده و این نقل قول با آنچه که از ابن عباس در روایات دیگر نقل کرده، مبنی بر اینکه این آیه درباره عبد اللَّه بن حذافة بن قیس نازل شده، تهافت دارد، جز آنکه بگوییم آیه دو بار نازل شده است.
حاصل آنکه از میان روایات اهل سنت، تنها روایات دسته اول پذیرفتنی است و با اطلاق اطاعت ازاولی الامر و نیز روایات متعدد پیامبر خدا(ص) درباره اطاعت‌ مطلق فرمانبرداران از فرماندهان و والیان منصوب آن حضرت، توافق دارد. از این رو اولی الامر تنها بر افرادی ‌معیّن از معصومان اطلاق می‌شود که نخستین آنان امام علی (ع) است. شاهد آن هم شأن نزول‌دیگری است که برخی از اهل سنت درباره آیه نقل کرده‌اند. از جمله حاکم حسکانی به نقل از مجاهد بن جبر تابعی، شأن نزول آیه را درباره جانشینی امام علی به جای‌رسول خدا (ص) در مدینه آورده و می‌نویسد:
... ( واولی الامر منکم) قال: نزلت فی أمیر المؤمنین حین خلّفه رسول اللَّه بالمدینة فقال:( أتخلفنی علی النساء والصبیان؟) فقال: ( أما ترضی أن تکون منّی بمنزلة هارون من موسی)؛
اولی الامر درباره امیر مؤمنان نازل شد، هنگامی که رسول خدا ایشان را در مدینه به جای‌خود گذاشتند و علی(ع) گفت:( آیا مرا در میان زنان و کودکان وا می‌گذارید؟) حضرت فرمود:( آیا خشنود نیستی برای من بمنزله هارون برای موسی باشی.)[36]
این شأن نزول از مجاهد نقل شده که از تابعین است، لیکن شواهدی در دست است که‌صحت آن را تأیید می‌کند:
1. این شأن نزول با ظاهر آیه که فرمان به اطاعت مطلق می‌دهد سازگار است?
2. احادیثی که از طریق اهل بیت درباره این آیه رسیده آن را تأیید می‌کند?
3. تنها این شأن نزول با روایاتی متعدد از اهل سنت که در آنها دستورپیامبر را به اطاعت مطلق از افراد منصوب خود، نقل می‌کنند توافق و سازگاری همه‌جانبه دارد، زیرا در تعیین مصداق نیز پیامبر خدا تنها بر اطاعت مطلق از امام علی فرمان داده و بر رفتار او صحه گذاشته و در همان روایات نیز به ولایت امام علی (ع) اشاره کرده ‌است.
اهل سنت داستانی نقل کرده‌اند که در آن امام علی به فرماندهی سپاهی منصوب شدند وافرادی از سپاه بر رفتار امام خرده گرفتند. چون آنان نزد پیامبر خدا (ص) آمدند حضرت‌ ضمن آنکه خشمگین شدند فرمودند:
ماذا تریدون من علیّ؟ إنّ علیّاً منّی وأنا منه، وهو ولیّ کلّ مؤمن من بعدی؛
از علی چه‌می‌خواهید؟!... درباره علی عیب‌ جویی نکنید. علی از من است و من از علی‌ام و این علی، ولیّ شما پس از من است[37].
4. اصل ماجرای جانشینی امام علی به جای پیامبر خدا(ص) در مدینه و سخن پیامبرخدا که به ایشان فرمود: ( تو برای من به منزله هارون برای موسی هستی)، به دلیل اسناد و مدارک فراوان، جای‌هیچ شک و شبهه‌ای ندارد.[38] اگر از یک سو به تمثیل دقت کنیم که در آن، اطاعت امام علی مانند اطاعت از هارون دانسته شده و اطاعت هارون پیامبر هم مانند اطاعت از خود حضرت موسی مطلق و بدون‌هیچ قیدی است، و از سوی دیگر به ظاهر آیه در اطاعت مطلق، تمسک جوییم، می‌توانیم بر این شأن نزول‌ تاکید نماییم.
5. این شأن نزول با حدیث ثقلین که تمسک به عترت را همانند تمسک به قرآن، بدون هیچ قید وشرطی، مایه هدایت می‌شناسد[39] و نیز احادیثی دیگر مانند ( حدیث سفینه)،[40] تایید می‌شود.
تذکر این نکته نیز لازم است که اگر طبق روایات اهل سنت، آیه را تنها درباره منصوبین ‌پیامبر خدا(ص) بدانیم(که از جمله آنان فرماندهان سپاهیان اعزامی در عصر رسول‌خدا(ص) می‌باشند)، در این صورت می‌توانیم دیدگاه شیعه را درباره نص بر اولی الامرتایید کنیم که می‌گوید: اولی الامر منحصر در افرادی هستند که به فرمان خدا و از ناحیه رسول خدا (ص)، به عنوان (اولی الامر) منصوص و منصوب اند.
با تحلیلی که از روایات اهل سنت انجام گرفت، نقدهایی که بر دیدگاههای تفسیر اهل سنت درباره ( اولی الامر) وارد است روشن می‌شود؛ چون جملگی این دیدگاهها متأثر از روایات در این زمینه است. تنها دیدگاه فخررازی به نوعی مستقل از سایر دیدگاهها و روایات است که شایسته بررسی و نقد جداگانه ‌است.
بررسی و نقد دیدگاه فخررازی

همان گونه که پیش از این دیدید، فخررازی (اولی الامر) را اهل حل و عقد می شمارد و اجماع آنان را از هر گونه‌خطا و اشتباهی مصون می‌داند، لیکن این ادعا، چه در مقام ثبوت و چه در مقام اثبات، قابل دفاع نیست‌. چون اگر مراد از عصمت، عصمت فرد فرد از اهل حل و عقد باشد، بطلان این واضح است و کسی هم آن‌را ادعا نکرده است، و اگر مراد عصمت اجتماع اهل حل و عقد از آن نظر که اجتماع کرده‌اند باشد، این نیز باطل است، زیرا تصور اجتماع مستقل از افراد، امری اعتباری و ذهنی است و این امر اعتباری نمی‌تواند به واقعیتی به نام عصمت متصف شود.
ممکن است گفته شود هنگامی که اهل حل و عقد بر حکمی اتفاق نظر داشته باشند، به طور طبیعی حکم آنان‌ملازم با حق و صواب خواهد بود. مثلاً اگر گروهی از حادثه‌ای که در حد متواتر باشد خبر دهند، به طور طبیعی‌اخبار آنان ملازم با حقیقت است. لیکن این تقریر نیز ناکافی است، چون در این صورت این ملازمت‌اختصاصی به امت اسلام نخواهد داشت. چه بسا اهل حل و عقد در تاریخ اسلام بر حکمی اتفاق نظرداشته اند و پس از مدتی خطای آن برملا شده است.
تقریر دیگری از این مطلب نیز وجود دارد که در آن گفته می‌شود هر چند تک تک افراد اهل حل و عقد معصوم نیستند و هیات اجتماعی آنان نیز از عصمت برخوردار نیست، لطف خدا شامل آنان ‌می‌شود و آنان را از خطا و اشتباه مصون می‌دارد؛ همان گونه که از پیامبر خدا(ص) روایت شده که فرموده‌اند: (لا تجتمع امتی علی خطأ؛ هرگز امت من بر خطا اجتماع نمی‌کنند.) لیکن این تقریر نیز درست نیست، چون در این صورت نباید شاهد خطاها و لغزشهای اهل حل و عقد درتاریخ مسلمین می‌بودیم. حدیثی که نقل شده نیز، برفرض صدور آن، درباره اجتماع همه امت اسلام برامری از امور است نه تنها اجتماع اهل حل و عقد از امت، افزون بر آن، عده‌ای گفته‌اند اساساً مراد از این‌حدیث این است: همه امت اسلام بر راه خطا اجتماع نمی‌کنند، بلکه عده‌ای در میان آنان یافت می‌شوند که راه صواب را می‌یابند، یعنی دائماً عده‌ای در بین امت اسلام هستند که بر حق مشی می‌کنند؛ هر چنداکثریت آنان به خطا روند[41].
واقعیت آن است که اگر حقیقتاً برای اهل حل و عقد این امت چنین لطف و کرامتی وجود داشت، قرآن کریم ‌و پیامبر خدا(ص) به آن اهتمام ویژه داشتند و آن را به گونه‌های مختلف طرح میکردند و دراین صورت از شخص رسول خدا(ص) در این باره پرسشهای متعددی انجام می‌گرفت.
جالب است فخررازی که این نظریه را ابداع کرده و اولی الامر را به اهل حل و عقد تفسیر می‌کند، قول‌خود را خرق اجماع می‌داند؛ اجماعی که به قول فخررازی اطاعت از آنان واجب و مخالفت با آن حرام‌است. ویمی‌گوید: مفسران فریقین تاکنون اولی الامر را به چهار گروه معنا کرده‌اند: خلفای راشدین، فرماندهان سپاه منصوب از ناحیه پیامبر خدا(ص)، عالمان دین‌شناس، و ‌معصومان. و چون اقوال امت در تفسیر این آیه محصور در این وجوه است، قول پنجم در تفسیر اولی‌الامر ( یعنی اهل حل و عقد)، خرق اجماع امت و باطل است[42]. وی آن گاه بدین صورت به اشکال فوق پاسخ ‌می‌دهد:
در واقع قول ما که اولی الامر را اهل حل و عقد می‌دانیم، همان قول سوم است که اولی‌الامر را عالمان دین‌شناس می‌داند؛ چون اهل حل و عقد همان علما می‌باشند که جملگی‌ گِرد آمده‌اند.[43]
اگر اهل حل و عقد همان علمای امت باشند، هیچ کس تاکنون ادعا نکرده که همواره عنایتی از ناحیه‌خدا متوجه اجتماع عالمان می‌شده و آنان را از خطا مصون نگه می‌داشته است. این سخن فخررازی، دیدگاه خودش را نیز نقض می‌کند؛ چون اگر اولی الامر علمای امت باشند (همان گونه که خود فخررازی می‌گوید: ( آنان تنها در احکام شرعیه فتوا می‌دهند و مردم را به دینشان آگاه می‌کنند)[44]) در این ‌صورت، اطاعت آنان همان اطاعت خدا و رسول اوست و اطاعتی مستقل که ظاهر آیه بر آن دلالت دارد، نخواهند داشت و خود فخررازی نیز به آن ملتزم نیست.[45] و اگر مراد از اولی الامر، علمای امت در حال ‌اجتماع باشند که به آنان اهل حل و عقد گفته می‌شود، و اجتماعشان موضوعیت دارد، در این ‌صورت اطاعت از آنان داخل در اطاعت خدا و رسول نیست و مستقل خواهد بود. لیکن این قول خرق‌ اجماع مرکب از امت می‌شود که خود فخررازی اجماع آنان را مصون از خطا دانسته و مخالفت با آن را روا نمی‌داند.
بر تفسیر شیعه از ( اولی الامر) چند شبهه و اشکال مطرح شده است. این شبهات اساساً از ناحیه فخررازی‌است و دیگر دانشمندان اهل سنت متعرض دیدگاه شیعه نشده‌اند. تنها قرطبی( م671 ق) یک‌ اشکال را مطرح کرده که فخررازی پیش از وی، آن را جزو اشکالهای خود بر نظر شیعه آورده است. علامه طباطبایی این مناقشه‌ها را به تفصیل بیان کرده و پاسخ داده‌اند.[46]
جمع بندی

احادیث شیعه درباره تفسیر( اولی الامر) در آیه 59 سوره نساء متواتر یا لااقل متظافرند بدون آنکه در میان آنها تعارضی باشد. جملگی این احادیث با پیام های متنوع خود در تبیین اولی الامر همداستانند و آن را بر معصومان از عترت پیامبر خدا (ص) تطبیق کرده است.
اساساً دیدگاه مفسران شیعی همسان با ظاهر آیه و متاثر از همین روایات است و اختلافی در آن به چشم نمی خورد.
دیدگاه های دانشمندان اهل سنت درباره اولی الامر یکسان نیست و به چهار گروه عمده تقسیم می شود. این تنوع اساساً به لحاظ توسعه و تضیق در معنای اولی الامر می باشد.
مشهور اهل سنت به جز عده ای که در رأس آنان فخررازی است، اطاعت اولی الامر در این آیه را مشروط به شرط اطاعت خدا وعدم معصیت اومی دانند. مشکل اصلی در این میان عدم وجود دلیلی بر این شرط است. به ویژه آن که روایتی از رسول خدا (ص) یا صحابه نیزدر باره این شرط نقل نشده است . به نظر می رسد اوایل قرن چهارم ابن جریر طبری (م310ق) نخستین کسی است که دو دسته احادیث که یکی اطاعت اولی الامر را واجب می داند و دیگری وجوب اطاعت را همواره، مقید به قید اطاعت خدا می کند، توافق داده و بر اساس آن اطاعت اولی الامر را مقید به قید عدم معصیت خدا کرده است. این نظریه پس از وی مورد استقبال جدی اهل سنت به جز عده معدودی قرار گرفت و راه را برای اثبات وجود اطاعت حاکمان، والیان فقها و ... هموار کرد.
احادیث اهل سنت در تفسیر اولی الامر نیز متنوع و به شش گروه تقسیم می شوند. تنها یک دسته از این روایات از شخص رسول خداست که در آن تبیین اولی الامر وچگونگی اطاعت از آنان مطرح شده و به دست ما رسیده است و سایر احادیث دیدگاه های صحابه و یا تابعین می باشد. پس از بررسی متون روایات و توجه به قراین و شواهد تنها می توان همان دسته از روایات که از رسول خداست مورد تایید قرار دارد و آن موافق قرآن و سایر احادیث در این زمینه دانست
‌پی نوشت ها
[1] . ر.ک: الزاوی، طاهر احمد، ترتیب القاموس المحیط، بیروت، داالرمعرفة، ج1، ص 198.
[2] .ر.ک: کلینی، ابو جعفر، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، دار الکتب الاسلامیة، چاپ سوم ، کتاب الحجة، باب ( مانص اللَّه عزّ وجل ورسوله علی الائمة علیهم السلام واحداً واحداً)، ج 1، ص 289، ح 4 و ص290، ح 6. در این ‌روایات پیوند آیه مذکور با آیه ولایت ( مائده(5): 55) و آیه تبلیغ (مائده(5):67) تبیین شده است. نیز ر.ک: ابن عقده، ابوالعباس، کتاب الولایة، جمع محمد حسین، حرزالدین، چاپ اول، قم، انتشارات دلیل، ص 198. نیز به همین مضمون ر.ک: حموئی (جوینی)، فرائد السمطین، تحقیق محمد باقر محمودی، چاپ اول، بیروت، ج1، ص 314، باب 58، ح 250.
این آیه با آیه 54 سوره نساء نیز پیوند دارد. ر.ک: صدوق، ابوجعفرمحمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تحقیق مؤسسة الامام الخمینی، ج 1، ص 230 و نیز ر. ک: عیاشی، محمد بن سعود، کتاب التفسیر ( تفسیر العیاشی)، تحقیق مؤسسة البعثة، قم، ج 1، ص 403، ح 154 و ص 405، ح 156. درباره پیوند آیه مذکور با آیه تطهیر ( احزاب(33):33) نیز ر. ک: کلینی، ابوجعفر، همان: ج 1، ص 286 و نیز حسکانی، عبید اللَّه، شواهد التنزیل، تحقیق محمد باقرمحمودی، قم، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، ج 1، ص 191، ح 203 و نیز عیاشی، محمد بن سعود، همان، ج1، ص 249، ح 169 و نیز درباره پیوند آیه مورد بحث با آیه خمس ( انفال(8):41) ر. ک: صدوق، ابوجعفر، عیون الاخبار، ج 1، ص 238.
[3] .رک :کلینی، ابوجعفر، همان، ج 1، ص 276، ح 1؛ عیاشی، محمد بن سعود، همان، ج 1، ص 403، ح 154 و ص408، ح 160. درباره پیوند این آیه با حدیث ثقلین ر. ک: صدوق، ابوجعفر، علل الشرائع، مکتبة الداوری، قم، ص124- 123، ح 1 و نیز ر. ک: عیاشی، محمد بن سعود، همان: ج 1، ص 411، ح 173 و حسکانی، عبید اللَّه، همان: ج1، ص 191، ح 203.
[4] . زمخشری، جارلله، ، الکشاف،نشر ادب حوزه، ج1، ص 524؛ نیز ر.ک: سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت، ج2، ص 290- 292.
[5] . قرطبی، محمد، الجامع الحکام القرآن، القاهره، دارالکتاب العربی، ج5، ص 260.
[6] . همان.
[7] . ابن کثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، بیروت. ج1، ص 518.
[8] . آلوسی، محمود، روح المعانی، تصحیح محمد حسین العرب، بیروت، دارالفکر، ج4، ص 96 و نیز ر.ک: شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، بیروت، دارالمعرفة، ج1، ص 481.
[9] . به طور نمونه ر.ک: طوسی، ابو جعفر، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، ج3، ص 237 و نیز ر.ک: طبرسی. فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، ج3، ص 101.
[10] . رازی، فخرالدین. التفسیر الکبیر، ج10، ص 144.
[11] . حسکانی، عبیدالله، همان، ج1، ص 191، ح204.
[12] . جوینی، ابراهیم، همان، ج 1، ص 313، باب 58، ح 250. جوینی این حدیث را از طریق ابی بکر بن ابی عیاش ازسلیم بن قیس نقل می‌کند. مسلم بن حجاج در مقدمه صحیحش از ابو بکر بن عیاش حدیث نقل کرده است. محققان ‌مسند احمد وی را ( صدوق حسن الحدیث) می‌شناسند. ر.ک: ابن حنبل، احمد، مسند الامام احمد بن حنبل، تحقیق‌شعیب الأرنووط، ج 28، ص 89، ذیل حدیث 16876
[13] . سیوطی، جلا الدین، الدر المنثور، بیروت، دارالفکر، ج2، ص 573، و نیز ر.ک: طبری، ابن جریر، جامع البیان، بیروت، ج4، ص 147 و ابن حنبل، احمد، همان، ج5، ص 230، ح 3124.
[14] . ابن کثیر، اسماعیل، همان، ج1، ص 516- 517.
[15] .سیوطی، جلال الدین، همان، ج 2، ص 574 و نیز ر.ک: طبری، ابن جریر، همان، ج 4، ص 148. ابن کثیر می‌گوید:( ابن مردویه از طریق سدی از ابو صالح از ابن عباس نیز این شأن نزول را نقل کرده است.) تفسیر ابن کثیر، ج 1، ص517.
[16] . طبری، ابن جریر، همان: ج 4، ص 149؛ و سیوطی، جلال الدین، همان: ج 2، ص 573 و 575؛ و نیز ر.ک:،نیشابوری، علی بن احمد، الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، تحقیق علی محمد معوض، بیروت: ج 2، ص 71 وبغوی، حسین، معالم التنزیل، تحقیق خالد عبد الرحمن العک: ج 1، ص 444.
[17] . نیشابوری، حاکم، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق یوسف عبدالرحمن المرعشلی، بیروت، کتاب العلم ، ج1، ص 123.
[18] . طبری، ابن جریر، همان، ج4، ص 149؛ قرطبی، محمد، همان، ج5، ص 259؛ سیوطی، جلال الدین، همان، ج4، ص 575.
[19] . طبری، ابن جریر، همان، ج4، ص 149؛ بغوی، حسین، همان، ج1، ص 445؛ قرطبی. محمد، همان، ج5، ص 259.
[20] . سیوطی، جلال الدین، همان، ج2، ص 574. احتمال دارد ( مکحول) مورد نظر در این روایت، مکحول الازدی العتکی باشد که متوفای 210ق است. ر.ک: المزی، یوسف، تهذیب الکمال، تحقیق بشار عواد معروف، ج28، ص 481.
[21] . طبری، ابن جریر، همان، ج4، ص 148.
[22]سیوطی، جلال الدین، همان، ج2، ص 574. .
[23] . بغوی، حسین، همان، ج1، ص 445؛ نیز ر.ک: سیوطی. جلال الدین، همان، ج2، ص 574. سیوطی این را به نقل از احمد بن حنبل، ترمذی، حاکم نیشابوری ( که آن را صحیح می داند) نقل کرده است.
[24] . ر.ک: طبری، ابن جریر، همان، ج4، ص 150؛ سیوطی، جلا الدین، همان، ج2، ص 576- 578.
[25] . ر.ک: سیوطی. جلال الدین، همان، ج2، ص 574. ابن ابی حاتم فقط تعبیر ( امراء السرایا) را آورده است، ر.ک: الرازی، لبن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم ( تفسیر ابن ابی حاتم الرازی) نحقیق اسعد محمد الطیب، بیروت، ج3، ص 988.
[26] . به طور نمونه ر.ک: سیوطی، جلال الدین، همان، ج2، ص 574- 578. ابن کثیر حدیث ( لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق) را حدیثی صحیح می داند، ر.ک: ابن کثیر. اسماعیل، همان، ج1، ص 518.
[27] . طبری. ابن جریر، همان، ج4، ص 150.
[28] . همان.
[29] . همان.
[30] . رازی، فخرالدین، همان، ج10، ص 145- 146.
[31] . طوسی. ابو جعفر، همان، ج2، ص 236؛ طبرسی، فضل بن حسن، همان، ج3، ص 100- 101.
[32] . طبری، ابن جریر، همان، ج1، ص 147؛ سیوطی، جلا الدین، همان، ج2، ص 574؛ و نیز ر.ک: ابن جنبل، احمد، المسند؛ ج5، ص 230، ح 3124.
[33] . ر.ک: سیوطی، جلال الدین، همان، ج2، ص 576- 577.
[34] . همان، ج2، ص 574. سیوطی می گوید: ( ابن عساکر از طریق سدی از ابی صالح به نقل از ابن عباس این داستان را نقل کرده است.
[35] . همان، ج2، ص 574.
[36] . حسکانی، عبیدالله، همان، ج1، ص 192، ح 205 و نیز ر.ک: ابن شهر اشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، بیروت، ج2، ص 219.
[37] .ر.ک: نسائی، احمد بن شعیب، خصائص امیر المؤمنین علی بن ابی طالب، تحقیق محمد الکاظم، قم، ص129- 131، ح 89 و 88. این ماجرا در کتابهای متعدد اهل سنت نقل شده است. محقق کتاب خصائص نسائی به چندین‌کتاب در این باره اشاره کرده است. در تفسیر فرات کوفی نیز حدیثی نقل شده که در آن اولی الامر به امیران‌سپاه معنا شده و آن را بر امام علی(ع) تطبیق کرده است. رک: الکوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات‌الکوفی، تحقیق محمد الکاظم، ص 108، ح 108.
[38] . ر.ک: نسائی، احمد ین شعیب، همان، ص 35 و ص 76- 95. وی دهها حدیث در این باره با اسناد گوناگون نقل کرده است.
[39] . حدیث ثقلین در بین فریقین متواتر است. ر.ک: لجنة التحقیق فی مسالة الامامة، مدرسة الامام باقر العلوم، قم، ( کتاب الله و اهل البیت فی حدیث الثقلین).
[40] . حاکم نیشابوری، ابو عبدالله، همان، ج3، ص 150- 151.
[41] . ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن. منشورات جماعة المدرسین، ج4، ص 384- 393.
[42] . رازی، فخر، همان، ج10، ص 144.
[43] . همان، ج10، ص 145.
[44] . همان، ج10، ص 144.
[45] . همان، ج10، ص 145.
[46] . برای توضیح بیشتر پیرامون نقد دیدگاههای فخررازی، ر.ک: طباطبایی، محمد حسین، همان، ج4، ص 392- 394.

گردآوری و پاسخ:
سید محمد مهدی حسین پور
مدیر گروه سایت وهابیت